Er kan een klein betekenisverschil optreden.

optimaal

zo goed mogelijk, goed
Alles was erop gericht om de overgang optimaal te laten verlopen.

zo optimaal mogelijk

zo goed mogelijk
Alles was erop gericht om de overgang zo optimaal mogelijk te laten verlopen.

Oorspronkelijk betekende optimaal 'zo goed mogelijk'. Bij deze betekenis is zo optimaal mogelijk nogal dubbelop. Maar optimaal is ook 'goed' gaan betekenen, en in die betekenis is zo optimaal mogelijk prima. We kunnen dan ook spreken van optimaler en meest optimaal.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

ordelijk         

geordend (tegenover ‘slordig’), netjes, rustig

• Een ordelijk huishouden draagt ook bij aan welzijn en gezondheid.
• De protestmarsen kenden een ordelijk verloop.

ordentelijk   

zoals het behoort, fatsoenlijk; behoorlijk, redelijk

• Nou, dit noem ik geen schikking waarin je ordentelijk afscheid van elkaar neemt.
• Ik had daar indertijd een heel ordentelijk inkomen.

Bij ordelijk gaat het om de betekenisaspecten ‘georganiseerd’, ‘rustig’, ‘regelmatig’. In de betekenis van ordentelijk ziet ook iets normatiefs: naar behoren, zoals je mag verwachten.

De betekenissen zijn redelijk duidelijk te onderscheiden. Maar toch is het goed te begrijpen dat er soms enige vervaging optreedt. Hoe vat u ordentelijk op in de volgende zin?

• De burgemeester zei dat er geen ongeregeldheden waren geweest en dat alles ordentelijk was verlopen.

Hier kun je ordentelijk opvatten als synoniem met ‘geen ongeregeldheden’, dus als ordelijk. Maar dan is de burgemeester wel wat wijdlopig. Dan toch ordentelijk in de betekenis ‘zoals het behoort te zijn’? Immers, als iets ‘volgens de orde’, dus ordelijk is, dan is het ook zoals het behoort te zijn, dus ordentelijk. Duidelijker is gelukkig de volgende uitspraak:

• Het debat mag dan wel ordelijk zijn verlopen, maar ik vond toch dat de deelnemers niet ordentelijk met elkaar omgingen.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

organigram

structuurschema van een organisatie
Puur uit verveling ruziën wij over 'organogram' of 'organigram'.

organogram

structuurschema van een organisatie; schematische beschrijving van de bouw en ligging van organen
Bij organogram denk ik zo aan organen; daarom kies ik voor organigram.

Beide vormen zijn juist. Op basis van de medische betekenis kreeg organogram een tweede betekenis: 'organisatieschema'.

En onder invloed van de i van organisatie werd vervolgens organigram populairder dan organogram. Maar wellicht denkt men in de medische wereld bij organogram nog eerder aan een schematische weergave van organen.

Er is een duidelijk betekenisverschil tussen deze bijzonder hevige stormen.

orkaan

een verhevigde tropische storm boven zee, met windkracht 12 of meer (meer dan 117 km per uur). De naamgeving verschilt per oceaan:

• Atlantische oceaan orkaan (ook Caribisch gebied)
• Indische oceaan cycloon
• Stille oceaan tyfoon

Op 6 september raasde de orkaan Irma over Sint Maarten, met verwoestende gevolgen.

Een cycloon in de buurt van Australië deed een tsunami ontstaan bij de Polynesische eilanden.

tornado

een slurf onder een onweersbui boven land, bestaande uit een zeer krachtig draaiende wervelwind die verwoestend de grond raakt

In Amerika, waar tornado’s het meest voorkomen, bestaan aparte clubs van tornadojagers met uiteraard fotowedstrijden.

Waarom staat in Utrecht de Dom los van de kerk? Dat komt door de tornado in de zomer van 1674.

Het volgende schema geeft de verschillen.

Welk woord kiest u in de volgende zinnen, orkaan of tornado?

1. Hij kan zo gloedvol grote zalen toespreken. Hij heeft een stem als een …
2. Ik kan heel goed de badkamer schoonmaken. Mijn vrouw noemt mij altijd de witte …
3. Het was een bliksembezoek om stemmen te winnen. Als een … raasde de politicus door het plaatsje.

In 1 lijkt orkaan gepaster. Die stem gaat niet als een slurf naar een deel in de zaal, maar bereikt de hele zaal. In 2 lijkt tornado gepaster. Een tornado is een slurf die de grond raakt, en in dit geval verwoestend is het voor het vuil. In 3 lijkt tornado ook gepaster. Die politicus trekt heel snel van groepje mensen naar groepje mensen.

In beeldspraak kan de verwoestende kracht van tornado dus verdwijnen. Andere aspecten lichten dan op, bijvoorbeeld ‘snelheid’ of ‘snelheid van boven naar beneden’. Zo kunnen ook achtbanen, auto’s, vliegtuigen en zeilboten de naam tornado krijgen. En tot slot, hoe heet een hele zwakke tornado in ons winderige vlakke land? Juist, een windhoos.

Er is een klein betekenisverschil.

overigens

bovendien, verder, tussen twee haakjes (vooral een aanduiding voor een terzijde)
Goed voorbeeld doet goed volgen, slecht voorbeeld overigens ook.

trouwens

bovendien, verder, daar komt nog bij, afgezien daarvan (vooral een aanduiding voor verandering van onderwerp)
Ik vind de prijs niet hoog voor zo’n concert. Trouwens, heb je gehoord dat de gitarist een vinger verloren heeft?

De woorden kunnen vaak zonder bezwaar door elkaar worden gebruikt. In het eerste voorbeeld had ook trouwens kunnen staan.

Wel is trouwens soms iets geschikter om aan te geven dat je over een ander onderwerp begint. Als in de eerste voorbeeldzin trouwens staat, verwacht je eerder dat de schrijver vervolgens doorgaat op de slechte voorbeelden.

Beide woorden in één slotzin van een brief: Ook voor overige informatie verwijzen wij u trouwens graag naar onze website, die wij overigens in de loop van het jaar volledig zullen vernieuwen. In deze zin zou in plaats van trouwens wel overigens kunnen staan; er wordt wel iets geïntroduceerd, de website, maar dat lijkt geen nieuw onderwerp. Wel krijg je dan twee keer overigens in een zin, en dat is niet fraai. In plaats van overigens had geen trouwens kunnen staan, want na deze (slot)zin volgt geen nieuwe informatie over de vernieuwing van de site.

Trouwens, je gebruikt na overigens eerst de persoonsvorm (Overigens is hij ...) en na trouwens eerst het onderwerp (Trouwens, hij is ...). Dit laatste gaat overigens alleen op als de zin na trouwens niet met een ander zinsdeel begint. De eerste zin uit deze alinea opent met trouwens omdat er een nieuw onderwerp wordt aangesneden. De tweede zin gaat daarop door met overigens omdat het een terzijde-opmerking is.

Er is een klein betekenisverschil.

overlijden                 

ophouden met leven: de overgang naar een andere toestand

Haar overlijden schokt ons diep, maar toch mogen we geloven dat de dood het einde niet is.

sterven

ophouden met leven: de overgang van leven naar dood

Al tijdens zijn sterven begon de ruzie over de erfenis.

Het ‘lijden’ in overlijden is niet het ‘lijden’ in ‘pijn lijden’, maar betekent van oorsprong ‘gaan’. Wij kennen deze betekenis nog in verleden week en in de verleden tijd (de voorbijgegane tijd). Overlijden was oorspronkelijk een eufemisme voor doodgaan, ‘overgaan naar een andere wereld’. Sterven betekent van oorsprong ‘stijf worden’. Deze betekenis kennen we nog in ‘star’ en ‘verstarren’. Het concreet-lichamelijk van sterven zien we ook in een meer algemene betekenis, zoals in Ik sterf van de kou of in het versterkende voorvoegsel: Het was daar stervensdruk.

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er zijn wel twee verschillen in betekenisaspect. Het eerste valt terug te voeren op het begrippenpaar lichaam-geest of lichaam-ziel. (Zie voor het verschil tussen ‘geest’ en ‘ziel’ elders in het Verwarwoordenboek.) Met sterven bedoelen we dan het lichamelijke ‘verstijven’. En met overlijden bedoelen we de overgang naar een andere werkelijkheid. Het tweede verschil valt terug te voeren op het onderscheid ‘gebeurtenis-proces’: sterven ziet op het proces en overlijden op de gebeurtenis. Dit verschil komt ook tot uitdrukking in woordcombinaties als 

stervensbegeleiding en overlijdensadvertentie. Op dit verschil valt ook terug te voeren dat we niet spreken over mijn gestorven moeder maar over mijn overleden moeder. Het gaat hier immers om de gebeurtenis.

Een algemener woord voor ‘ophouden met leven’ is doodgaan. Het verschil met sterven is ook elder behandeld in het Verwarwoordenboek. Hier kan nog worden toegevoegd, dat overlijden veel formeler is dan doodgaan, en niet gebruikt wordt bij planten en dieren.

Onze taal kent nog talrijke synoniemen voor doodgaan. Sommige daarvan dragen in de betekenis ook mee dat de doodsoorzaak onnatuurlijk is, en geven zelfs informatie over de aard van die onnatuurlijke oorzaak. Bijvoorbeeld sneuvelen (in de oorlog) of omkomen (van de honger). Ik ga niet in op het ‘morbide’ verzoek zo veel mogelijk synoniemen te geven van ‘doodgaan’. Neem alleen al de h: het hoekje omgaan, hemelen. Maar wel zie ik het onderwijskundig nut om de gebruikswijzen van al die synoniemen zo nauwkeurig mogelijk te omschrijven. Neem bijvoorbeeld sneuvelen als oorlogsmetafoor in de sport, of omkomen dat niet alleen hoort bij een gebrek maar ook bij een ongeluk. En laten we dan proberen leerlingen het verschil te laten beschrijven tussen omgekomen in de oorlog en gesneuveld in de oorlog. Zo kunnen ook uiterst droevige woorden ons gevoelig laten worden voor subtiele betekenisverschillen.

Er is een betekenisverschil.

overzicht over

een beeld van het geheel
Van hem kun je snel een overzicht over deze complexe materie krijgen.

overzicht van

een puntsgewijze ordening of samenvatting
Hier volgt een overzicht van al mijn activiteiten.

Er is een betekenisverschil.

pallet

laadbord, transporteenheid
Vandaag worden de pallets geleverd voor de verhuizing van onze afdeling.

pellet

grote korrel, balletje
Hier komt een nieuwe fabriek voor de productie van biomassa-pellets.

Vaak ziet men pallet foutief gespeld als pellet. Uit de context blijkt dan wel dat het niet om korrels gaat, maar toch kan men maar beter geen aanleiding geven voor verwarring.

Ook ziet men pallet foutief gespeld als palet. Maar een palet is een ovaal schildersplankje met een duimsgat. Dit woord wordt ook in een algemene betekenis gebruikt: kleurenpalet, klankpalet.

Er is een klein betekenisverschil.

pantoffel

schoeisel voor in huis, met stevige zool en dichte achterkant

Hij slofte maar wat rond op zijn oude, afgetrapte pantoffels.

slof

schoeisel voor in huis, met slappe zool en open achterkant

Nooit met sloffen op een houten trap, veel te gevaarlijk!

Misschien helpt dit: een slof staat tot een pantoffel zoals een slipper staat tot een sandaal. En een heel bevallig slofje als bij Assepoester heet een muiltje, het verkleinwoord van een 'grote mond', dus een kleine opening voor de voet. De stevigheid van de pantoffelzool verklaart waarom we niet van slofhelden spreken. De echtgenote moet er mee kunnen meppen, opdat de echtgenoot onder de plak blijft. En de open achterkant verklaart waarom we niet van slofdiertjes spreken.

Taal zit zo prachtig in elkaar. We begrijpen door die open achterkant nu ook waarom we niet uit onze pantoffel kunnen schieten. Maar wacht, waarom kan dit niet: het vuur uit je pantoffels lopen? Nou, omdat die slappe zool meer wrijving geeft met de ondergrond en er dan vonkjes kunnen ontstaan. Als we lopen te sloffen (niet te 'pantoffelen') kunnen we ons dat gemakkelijk voorstellen.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

De spelling papa is oorspronkelijk aan het Frans ontleend. Omdat de eerste a kort is, is de dubbele p strikt genomen juister; vergelijk kapen en kappen. Kijk ook bij mama / mamma.

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

Er is een duidelijk betekenisverschil.

papadag

vaste verlofdag voor vaders om voor het gezin te zorgen

Toen een papadag nog niet zo gebruikelijk was, sprak men ook wel van vaderdag.

vaderdag

feestdag om vaders in het zonnetje te zetten

In Nederland valt Vaderdag op de derde zondag in juni, in België een zondag eerder.

Er zijn vaders die een hekel hebben aan het woord papadag, zoals anderen weer een hekel hebben aan het woord ‘kids’. Maar hekel is geen factor in betekenisverschil. Een papadag is waarschijnlijk zo gaan heten omdat de betekenis van Vaderdag al geclaimd was door school en middenstand. Over het verschil tussen vader en papa is al geschreven. En ook over de spellingvariatie papa en pappa. Vaderdag schrijven we trouwens met een hoofdletter omdat het een officiële feestdag is.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

De woorden betekenen hetzelfde, maar er zijn verschillen in gebruik die op een nuanceverschil wijzen.

pas

plaatsing van de ene voet voor de andere

• Hij zette er flink de pas in, in de hoop nog op tijd aan te komen.
• Ach kijk, zie haar eens oefenen op de eerste danspasjes.

stap

plaatsing van de ene voet voor de andere, vaker met aspect ‘richting’ (?)

• Ik ben zo moe, ik kan geen stap meer verzetten.
• Ach kijk, hier een video met de eerste stapjes van onze zoon!

Er zijn personal trainers die een pas minder actief vinden dan een stap omdat je bij stap het werkwoord stappen hebt, en passen ook een heel andere betekenis heeft. Maar dit onderscheid vinden we niet terug in het taalgebruik. Er zijn bewegingstherapeuten die een onderscheid maken tussen een stap en een pas op basis van lengte. Een paslengte zou dan de afstand zijn tussen rechter en linker hielafdruk: je zet één voet naar voren. En een staplengte is dan de afstand tussen de afdruk van twee gelijke hielen: Je zet één voet naar voren, en daarna de andere voet. In deze benadering is een stap dus eigenlijk twee passen. Er is wel een wandelsport waarbij er geen verschil is in lengte; dat is snelwandelen. Dan moet je steeds een voet aan de grond hebben, en dan zijn paslengte en staplengte gelijk. Maar ook dit onderscheid vindt geen steun in het taalgebruik, zoals iedereen met stappenteller kan nagaan. Wel lijkt een stap vaak krachtiger, dynamischer of groter dan een pas.

Stap en pas verschillen dus niet in betekenis. Maar toch is er verschil in gebruik. Zie de volgende foute zinnen.

1. We moeten eerst maar eens stap op de plaats maken.
2. Zo komen we geen pas verder.
3. Ja, ik moet nu eindelijk een pas terugdoen.
4. Kom, gaan we gauw daarlangs, dan kunnen we ze de stap afsnijden.

Hoe kunnen we verklaren dat in deze zinnen steeds het andere woord moet staan? Misschien roept een stap toch eerder het aspect ‘richting’ op. En dan is het begrijpelijk dat we spreken over ‘een pas op de plaats maken’ in 1, ‘geen stap verder komen’ in 2, en ‘een stap terugdoen in 3. En in 4? De uitdrukking ‘iemand de pas afsnijden’ betekent niet dat wij iemand inhalen of een ander blokkeren; dus ook in dit ‘pas’ geen richting als betekenisaspect? Hoe dan ook, ik hoop met deze poging tot een heel subtiel onderscheid een pas in de goede richting te hebben gezet.

Er is een klein betekenisverschil.

pastor

iemand die zorg draagt voor gelovigen
Zij wilde geen dominee worden, maar wel ziekenhuispastor.

pastoor

het hoofd van een parochie in de Rooms-Katholieke Kerk
Al vroeg in zijn pastoraat werd duidelijk dat hij de laatste pastoor zou zijn in dit dorp; maar gelukkig namen enkele pastorale medewerkers zijn taken gedeeltelijk over.

In één zin: Niet alle pastores zijn pastoor.

De woorden verschillen in betekenis.

pathetisch                 

overdreven, met veel emotie, hartstochtelijk

OK, ik ben weer te laat. Maar om daar nou zo pathetisch over te doen.

theatraal                   

overdreven, op effect berekend, gekunsteld.

Met een theatraal gebaar overhandigde hij haar een vreemd uitziend pakje.

In beide gevallen gaat het om overdrijving. Bij pathetisch is het de overdrijving van emotie. Het woord ‘pathos’ komt uit het Grieks en betekent ‘emotie’, en vooral ook ‘geëmotioneerdheid’ of een hartstochtelijke gemoedsaandoening. Pathetisch betekent dus ‘overvol van pathos’. Het woord theatraal betekent ‘zoals in een theater’, waar toneelspelers hun gebaren en mimiek sterk moe(s)ten aanzetten om het beoogde effect bij het publiek te bereiken. Bij theatraal gaat het dus om de overdrijving van gebaren. En als dat niet op het toneel gebeurt maar in gewoon contact, dan komt dat vaak gekunsteld over. Omdat theatraal ook ziet op ‘effectbejag’ komt het soms dicht bij ‘vol van emotie’. Maar toch gebruiken we bij (overdreven) emotie eerder het woord pathetisch.

Er is een betekenisverschil.

peil

niveau; merkteken om een maat aan te geven; richtsnoer
De beursindex klom tot het hoogste peil in twee jaar.

pijl

(dunne) stok met scherpe punt
De jongens schoten met pijl en boog op eksters.

Het woord peil betekende oorspronkelijk 'vast punt waar zeelieden hun koers op uitzetten'. We kennen het ook nog in peillood, en in de uitdrukking je kunt er geen peil op trekken. Natuurlijk kun je ook een pijl trekken, maar dan heb je een boog nodig: Die vogel vliegt zo snel, ik kan er geen pijl op trekken.

De variatie ei-ij kent meer woordparen. Voor andere struikelblokken kijkt u bij bereiden / berijden.

Er is een betekenisverschil.

peiler

iemand die iets peilt (bijvoorbeeld: het niveau, de diepte, de omvang)
Er is onlangs een studie verschenen naar de invloed van opiniepeilers op verkiezingsuitslagen.

pijler

vrijstaande verticale drager van een bouwwerk (ook figuurlijk)
De islam kent vijf pijlers; een daarvan is de vastenmaand of ramadan.

Een hulpmiddel voor het onderscheid is dat een pijler vaak de vorm heeft van een pilaar, waarvan de tweede letter een i is. De twee woorden in één zin: Toen men de middelste brugpijler wilde plaatsen, bleek de peiler een fout gemaakt te hebben bij de dieptepeiling.

De variatie ei-ij kent meer woordparen. Voor andere struikelblokken kijkt u bij bereiden / berijden.

Er is een betekenisverschil.

per

met ingang van een bepaalde datum (vaak in de toekomst)
Hij is/komt in dienst per 1 januari.

sinds

vanaf een tijdstip in het verleden
Sinds vorige week ben ik op dieet.

vanaf

vanaf een tijdstip in verleden of toekomst
Vanaf vorige/volgende week ben ik op dieet.

Alle drie de woorden geven het begin van een periode aan. Vanaf heeft de ruimste betekenis: met ingang van een tijdstip in het verleden of de toekomst. Sinds is voor het verleden, en per wordt voor een (toekomstige) datum gebruikt. Zie ook op / per.

Er is een betekenisverschil.

persen

apparaten om sterke druk uit te oefenen
Achter in de loods bij de wijngaard stonden drie oude persen.

perzen

kleden uit Perzië (de oude benaming van Iran)
Het beschadigde parket werd bijna volledig aan het oog onttrokken door drie oude perzen.

Uiteraard kan persen ook nog een werkwoord zijn. De wet van Meden en Perzen — een Bijbelse uitdrukking voor een wet waarvan nooit wordt afgeweken — wordt door verhuizers nog weleens verbasterd tot de wet van meten en persen.

Een ander voorbeeld waarin een s of z tot betekenisverschil leidt, is kruisen / kruizen. Maar meestal is er geen betekenisverschil. Woorden op -s krijgen in het meervoud doorgaans een z: huis-huizen, laars-laarzen. Soms blijft de s staan omdat die in het meervoud ook gehoord wordt: impulsen, tendensen, walsen.

In sommige gevallen zijn s en z beide goed, omdat beide uitspraakvarianten frequent voorkomen. Voor voorbeelden daarvan kijkt u bij forensen / forenzen.

Er is een klein betekenisverschil.

personage

fictief persoon in roman, film, enz., rol van een acteur
Voor 'personage' wordt ook wel het anglicisme 'karakter' gebruikt.

persoon

(onder andere) mens, individu
Hij kwam in eigen persoon.

De betekenissen van persoon en personage overlappen voor een deel. Want personage kan ook betekenen 'een wonderlijk persoon' (wat een vreemd personage!), 'een belangrijk persoon' (hoge personages) of een afbeelding van een persoon op een schilderij.

Er is een betekenisverschil.

personaliseren

een persoonlijk karakter geven
Ik vind die gepersonaliseerde reclame altijd zo ergerlijk: 'Speciaal voor u, beste meneer Renkema, hebben wij een fantastisch aanbod.' Bah!

personifiëren

een zaak als een persoon voorstellen, belichamen
Ik denk aan bisschop Tutu en de vergevingsgezindheid die hij personifieerde.

Voor personifiëren wordt ook wel personificeren gebruikt. Dat is niet nodig, maar ook niet fout. Wel fout is gepersonificeerde e-mail, want die e-mail wordt niet als een persoon voorgesteld, en belichaamt zelf ook niets. Het moet zijn gepersonaliseerde e-mail.

Er is een betekenisverschil.

persoonlijk

behorend bij een bepaald persoon
Ik geloof het nooit wanneer iemand zegt dat iets niet persoonlijk is bedoeld.

privé

niet openbaar, niet in functie, particulier (niet zakelijk, voor eigen gebruik)
Kennelijk hanteert deze politicus privé andere normen dan in het openbaar.

De betekenis 'particulier' zien we in: privé aansprakelijk, privé-detective, privé-eigendom, privérekening. Deze betekenis overlapt met de betekenis 'persoonlijk'. De beide woorden in één zin: Door de training persoonlijke effectiviteit heb ik een betere balans gevonden tussen privé en werk. En nog één: Ik wil geen Twitterbericht lezen over een politica die naar de kapper gaat; dan verwordt persoonlijk tot privé.

Het woord privaat is synoniem met privé, maar dan vooral in de betekenis 'niet-ambtelijk'. Het wordt tegenwoordig minder gebruikt. Vroeger kon je ook het privaat bezoeken in plaats van het toilet.

Er is een betekenisverschil.

perspectief op / voor

punt van waaruit je naar iets kijkt, zicht op
Wat wij nodig hebben, is een nieuw perspectief op de gezondheidszorg.

perspectief van / voor

vooruitzicht, toekomstmogelijkheid
Hij schetste een somber perspectief van de zorgprofessionals in de bejaardenzorg.

In beide gevallen kan ook voor worden gebruikt. Vaak worden de combinaties door elkaar gehaald. Bijvoorbeeld: In het perspectief op een betere baan, kan zij nu ontspannen op vakantie. Het is met het perspectief op en in het perspectief van. Maar deze vermenging, deze contaminatie, zal weinig lezers opvallen.

Er is een betekenisverschil.

pickel

pikhouweel voor bergklimmen
In onze klimwinkel vindt u een ruim assortiment aan pickels en ijsbijlen.

pickle

tafelzuur
Dit recept voor mixed pickles heeft precies de ingrediënten van piccalilly.

Ach, die pickel die u wilt maken van komkommer, Chinese kool en azijn, zal er niet minder om smaken. Maar aan het Duitse pickel en het Engelse pickle kan men zien dat onze taal fijnzinnig standhoudt tussen het Duits en het Engels.