Dit Verwarwoordenboek is eigenlijk een ontwarwoordenboek. Het gaat om woordparen met een onduidelijk betekenisverschil, zoals afgunst / jaloezie en bloot / naakt. Om woorden met stijlverschil, zoals keuzen / keuzes en kooplieden / kooplui. En om woorden die niet echt verschillen: direct / gelijk / meteen. Het gaat om voorzetsels: gek op, gek met, gek van. Uiteraard gaat het ook om klassiekers als hun / hen, en spellingkwesties als friet / frites en tenslotte of ten slotte.
U kunt hier kiezen uit drie tekstjes vooraf: een taalfilosofische inleiding, een ‘creationistische’ beschouwing en een voorwoord. Nee, over het verschil tussen een inleiding en een voorwoord heb ik nooit een vraag gehad.
Er is een betekenisverschil.
à
per stuk
Wij kunnen tien apparaten leveren à € 30.
ad
tegen (een bedrag van)
Wij vragen een aanbetaling ad € 100.
Het woord à betekent ook nog 'tot', zoals in 5 à 6. Maar de afstand moet dan wel kort zijn. Dus niet: Zij wandelen per dag 10 à 30 km. Ook komt het voor in aan het Frans ontleende uitdrukkingen: à la carte eten. Het Latijnse ad is ook een heel formeel woord voor met betrekking tot, in of bij: een verklaring ad artikel 3, het ad 4 gestelde.
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.
De oorspronkelijke vorm is aanbeeld, maar aambeeld is ook goed. De n wordt als m geschreven doordat in de uitspraak nb mb wordt. Wij horen aambellen, aambidden en ombenul, maar in de spelling behouden wij de n. Het woord aambeeld is de enige uitzondering. Deze uitzondering is nu gebruikelijker dan het oorspronkelijke aanbeeld.
Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Kijk ook bij:
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in gebruik.
schrijven aan / schrijven naar
Ik ga een brief schrijven aan mijn oude vriendin in Australië.
schrijven naar / schrijven aan
Ik ga een brief schrijven naar de Commissie Bezwaarschriften.
Schrijven aan klinkt iets persoonlijker dan schrijven naar. Er is geprobeerd om een onderscheid te maken tussen personen (aan) en instellingen (naar), zoals in de voorbeelden hierboven. Maar dit onderscheid heeft niet of nauwelijks ingang gevonden.
De variant schrijven naar heeft wel vaak de voorkeur wanneer het om een afdeling gaat: ik stuur een brief aan B en W klinkt prima, maar stuur deze brief aan de afdeling PZ klinkt vreemd. Als het accent ligt op de verzending aan (of naar) een adres, heeft naar de voorkeur.
Vorig jaar is een poging gedaan om schrijven naar te bekritiseren als contaminatie van schrijven aan en sturen naar, althans zo werd verondersteld. Maar dan moeten in de vorige zinnen ook drie andere, allang ingeburgerde contaminaties vermeden worden: bekritiseren (uit beoordelen en kritiseren), vorig jaar (uit het vorige jaar en verleden jaar) en veronderstellen (uit vermoeden en onderstellen). Schrijf dus rustig een brief naar uw oude vriendin.
Er is een klein betekenisverschil.
een reeks aan
een grote hoeveelheid die onbepaald is of waarvan het niet nodig is om die te benoemen
Dit tv-programma vormde de inspiratiebron voor een reeks aan spelshows.
een reeks van
een grote hoeveelheid die min of meer bepaald of benoembaar is
Ook met deze maatregel blijven wij nog zitten met een reeks van problemen.
Na woorden die een (grote) hoeveelheid aanduiden, zoals aanbod, assortiment, overdaad, variëteit, is doorgaans zowel aan als van mogelijk. Soms is er een subtiel verschil: het voorzetsel aan wijst eerder op wat er komt, en het voorzetsel van beschrijft eerder de hoeveelheid zelf. Bij andere woorden die als aanduiding voor hoeveelheid kunnen worden gebruikt, zoals een wirwar ... informatie en een storm ... protest, bestaat een voorkeur voor van, omdat het accent vaak ligt op de bijzondere aanduiding voor de hoeveelheid.
Ook bij andere aan-van-variaties zou men kunnen denken aan zo’n subtiel betekenisverschil, bijvoorbeeld ter nagedachtenis aan en ter nagedachtenis van. Bij ter nagedachtenis aan ligt het accent iets meer op de persoon, en bij ter nagedachtenis van meer op de nagedachtenis. Maar taalgebruikers die dit verschil niet aanvoelen, zijn heus niet onderontwikkeld in taalgevoel.
Onze taal kent ook elders de mogelijkheid om een van de twee leden van een combinatie meer op de voorgrond te plaatsen. Vergelijk:
(het accent ligt eerder op het aantal)
(het accent ligt eerder op de argumenten)
Hoe het ook zij, doorgaans zijn aan en van uitwisselbaar, zoals in een zee aan ruimte en een zee van ruimte. Slechts in een enkel geval heeft een van de twee voorzetsels de voorkeur. Als u aan of van al gebruikt hebt in een zin, klinkt het andere voorzetsel daarna net iets prettiger:
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.
De oorspronkelijke vorm is aanbevelenswaardig. Het deel voor -waardig is een werkwoord, aanbevelen, en geen zelfstandig naamwoord, aanbeveling. Wij zeggen immers ook niet meldingswaardig, maar meldenswaardig. Ook is het begerenswaardig, betreurenswaardig en noemenswaardig.
Toch is de variant aanbevelingswaardig ook in woordenboeken opgenomen. U kunt het dus niet fout doen. Is dit niet wetenswaardig? Ook wetenswaard(ig) is dat de vormen zonder -ig niet afkeurenswaard(ig) zijn, maar dat de vormen met -ig veel gebruikelijker zijn, en daarmee meer prijzenswaard(ig). Zie ook:
Er is een betekenisverschil.
aangedaan
bewogen, ontroerd
Toos was aangedaan door het gesprek.
ontdaan
ontsteld, van streek
Simone was erg ontdaan door het verlies van haar oma.
In beide gevallen is iemand emotioneel geraakt. Maar ontdaan is iets sterker en vaak ook negatiever dan aangedaan.
Er is een klein betekenisverschil.
aanhalerig
heel aanhalig
Onze poes is erg mauwerig en aanhalerig.
aanhalig
knuffelig
Ik vind het niet prettig dat de broer van mijn vriend zo aanhalig is naar mij.
O ja, en hij is aanhalig kan natuurlijk ook betekenen dat iemand veel bronnen aanhaalt. Als iemand een tekst schrijft die van citaten aan elkaar hangt, kun je zeggen dat zo iemand aanhalerig is. Zie ook:
Er zijn meer bijvoeglijke naamwoorden met een vorm op -ig en een vorm op -erig. Het paar houtig / houterig verschilt nogal in betekenis ('houtachtig' en 'stijf'). Maar bij andere paren is er geen betekenisverschil: lawaaiig / lawaaierig, mallotig / malloterig, pietluttig / pietlutterig, stoffig / stofferig.
Eigenlijk schenden de paren waarbij geen betekenisverschil ontstaat het Von Humboldt-principe (zie de inleiding van dit verwarwoordenboek). Soms is onze taal echter niet logisch. Het is helaas ook niet duidelijk waarom onze taal naast gelig niet gelerig (geel gevlekt?) heeft, en naast slaperig (in de ochtend?) niet slapig (in de avond?).
Deze woorden betekenen precies hetzelfde!
arresteren
Agenten wilden de man gisteren aanhouden bij een muziekfestival.
aanhouden
De politie kon vijf verdachten arresteren. De zesde wist te ontsnappen.
Het gaat in beide gevallen om het ontnemen van bewegingsvrijhoud door de politie. Maar is er echt geen verschil? Al eerder wees ik op de taalwet van Von Humboldt die stelt dat elke taal streeft naar een een-op-eenrelatie tussen vorm en betekenis van woorden. Dus, een taal houdt er niet van dat twee woorden precies dezelfde betekenis hebben. Maar het lijkt net of ze bij de politie wel van dubbelgangers houden. (Spannend, zoals in een detective, maar ook verwarrend.)
Vreemd. Je zou volgens deze taalwet verwachten dat bij twee gelijke woorden betekenisverschil ontstaat. Bijvoorbeeld dat bij arresteren meer het accent ligt op ‘ook meenemen naar het bureau’. Maar nee, ook aanhouden heeft deze betekenis. De politie staat dus boven de taalwet?
En dan te bedenken dat de politie nog twee heel aparte woorden heeft met houden. De politie kan iemand staande houden: aanspreken op fout gedrag met als mogelijk gevolg een waarschuwing of een bekeuring. En de politie kan iemand stilhouden: iemand aanspreken zonder dat die ergens van verdacht wordt. Als ik nog eens een politievoorlichter zie, dan zal ik als taalagent die voorlichter eerst stilhouden, en als die niet openstaat voor mijn bezwaren, vervolgens staande houden, en als die dan moeilijk gaat doen, vraag ik aan de Nederlandse Taalunie of ik die persoon mag aanhouden!
Je zou ook mogen verwachten dat in dit geval toch een van de twee woorden verdwijnt. En dat dat dan het woord zou zijn dat ook nog andere betekenissen heeft. Maar nee, ook hier een uitzondering. Weet u wel hoeveel betekenissen aanhouden nog meer heeft? Gekmakend veel. Elf!
Elf betekenissen van aanhouden (arresteren niet meegerekend)
Dat is een mooi taalspelletje! Zo veel mogelijk betekenissen in een zo kort mogelijk verhaaltje: Wij gaan u aanhouden, ja u kunt uw kamerjas … Geef uw inzendingen hieronder. De prijs? Een exemplaar van het Verwarwoordenboek.
O ja, en het zou helemaal mooi zijn wanneer u ook nog andere, minder gangbare betekenissen erin kunt verwerken. Vanuit Vlaanderen werd ik erop gewezen dat aanhouden daar ook ‘vreemdgaan’ kan betekenen: Hij houdt aan met de vrouw van zijn overbuurman. Veel inspiratie.
Er is geen betekenisverschil, maar wel een (gedeeltelijk) verschil in gebruik.
Aanleiding kan met tot of voor, zonder betekenisverschil.
Om wordt gebruikt bij een werkwoord met te. En natuurlijk is er ook nog naar aanleiding van, dat men nogal eens foutief gespeld ziet als na aanleiding van. Dezelfde voorzetselvariatie bestaat trouwens ook bij reden: een reden tot / voor / om.
De woorden betekenen hetzelfde, maar verschillen in perspectief.
aanmeren
een boot vastleggen aan de wal (de passagiers gaan aan land)
Oranjestad op Aruba heeft een haven waar grote cruiseschepen kunnen aanmeren.
afmeren
een boot vastleggen aan de wal (het gaat om het schip)
Het schip kampte met een lekkage en is daarom in Tholen afgemeerd.
Eerst even een detailvraag. Is in de volgende zin nog een woordje ‘aan’ vergeten?
Nee, er zou nog een ‘aan’ kunnen staan na ‘Wagenborgen’. Maar dat hoeft niet. Want meren betekent ook ‘aanmeren’. Sterker nog: oorspronkelijk was het meren. Het ‘aan’ is er later bij gekomen. Zoiets als ‘uit’ bij ‘uitproberen’, en ‘in’ bij incalculeren.
Langs aanlegsteigers wil je nog wel eens een van de volgende drie opmerkingen horen.
– Hè! Aanmeren is toch fout, je gaat van het water of van het meer af naar de haven, dus moet het afmeren zijn. Aanmeren doe je als weer terug het water op gaat.
Tja, op de meeste boten ligt geen etymologisch woordenboek, maar tegenwoordig valt ook via een mobieltje te achterhalen dat het ‘meren’ in deze werkwoorden van een oud Germaans woord komt dat ‘vastbinden’ betekent. Taalkundigen vermoeden hierin het woord ‘mêre’ voor grenspaal of grens, en zien ook een verwantschap met het Latijnse ‘murus’ voor muur. Dus aan- of afmeren gaat niet over water, maar over een grens of een kade. En trouwens, voor weer het water opgaan, kennen we ook nog het woord ‘ontmeren’ (een aangemeerd schip losmaken).
– Aanmeren is fout, want het is een contaminatie van ‘aanleggen’ en ‘afmeren’.
Maar dan is ‘aanbevelen’ ook een contaminatie van ‘aanraden’ en ‘bevelen’. En dan is ‘aankopen’ ook een contaminatie van ‘aanschaffen’ en ‘kopen’. En, wat dan nog? Wat is er mis met een goede contaminatie met een eigen betekenisnuance?
– Aanmeren is het schip naar de wal manoeuvreren en afmeren is het schip vastleggen aan een ring of paal.
Mooi gevonden, maar zo worden de woorden niet gebruikt. Wel lijkt dit onderscheid op het verschil in perspectief: aanmeren is naar de wal gaan om daar iets te doen, en afmeren gaat over het schip zelf. Met deze informatie kun je zonder verdere discussie na een dagje zeilen snel aanmeren als je ergens iets wilt drinken, uiteraard nadat de schipper de boot goed heeft afgemeerd.
Er is een betekenisverschil.
aanname
veronderstelling of hypothese
De afzetmogelijkheden zijn uiteraard niet meer dan een aanname.
aanneming
aanbesteding; het aannemen van een besluit
Bij de overheid is de aanneming van werken of diensten aan strikte regels gebonden.
De gemeenteraad besluit morgen over aanneming van het besluit over renovatie van het dorpscentrum.
Woorden op -name, zoals aanname en toename, werden vroeger als germanisme beschouwd en werden daarom soms geweerd. De vormen op -ing hadden de voorkeur. Maar een woord als toeneming komt nauwelijks meer voor. Zie ook:
Er is een betekenisverschil.
aansluiten bij
van een persoon naar iets menselijks (een groep of visie)
Ik sluit mij aan bij een partij.
aansluiten aan / op
van zaak naar zaak
Ik sluit een luidspreker aan op een versterker.
Aansluitend op de cursus.
Er is een betekenisverschil.
aansprakelijk
verplicht om de gevolgen van iets te aanvaarden
Ondernemers zijn aansprakelijk voor hun eigen handelingen en voor die van hun bedrijf.
verantwoordelijk
verplicht om voor iets te zorgen
Onze afdeling is verantwoordelijk voor het milieubeheer.
Het woord verantwoordelijk betekent ook 'veeleisend' of 'met veel verantwoordelijkheden': een verantwoordelijke baan. Zie ook onverantwoord / onverantwoordelijk en verantwoordelijkheid / verantwoording.
Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in gebruik.
Kennelijk zijn wij lui als het om tellen gaat, want onze taal is heel rijk aan woorden voor een onbepaalde hoeveelheid. Als de aantallen wat groter zijn, is het begrijpelijk dat we ons ervan afmaken met: menig, menigeen (nogal formeel), nogal wat en tal van.
Met de laatste twee wordt trouwens ook vaak uitgedrukt dat we niet zo veel verwacht hadden. Maar als het aantal veel kleiner is, willen we vaak ook niet precies zijn, en gebruiken we: een paar, enkele, enige, sommige, een stuk of wat, diverse. De woorden staan hier in volgorde van minder naar meer.
Paar heeft ook vaak de betekenis 'twee'. De aanduidingen meerdere, verscheidene en verschillende geven nog weleens aanleiding tot meningsverschillen. Zie enige / enkele / ettelijke / meerdere / sommige / verscheidene / verschillende.
Er is geen betekenisverschil, maar wel (gedeeltelijk) verschil in gebruik.
aanvraag om
accent ligt op verzoek om ergens voor in aanmerking te komen
Mijn aanvraag om een voorlopig rijbewijs is afgewezen.
aanvraag van
accent ligt op verzoek om iets te leveren
Wat hebt u nodig voor de aanvraag van een paspoort?
aanvraag tot
vaak met een werkwoord of woord op -ing (iets plechtiger)
Wilt u een parttimeopleiding volgen? Doe dan een aanvraag tot toelating.
aanvraag voor
accent ligt op verzoek om iets te verkrijgen
Deze ouders deden voor hun kinderen vorig jaar ook al een aanvraag voor vakantieverlof.
De voorzetsels geven geen verschil in betekenis, maar behalve aanvraag om en aanvraag voor zijn ze niet inwisselbaar. Misschien wordt aanvraag om daarom weleens beoordeeld als contaminatie. Het zou een vermenging zijn van aanvraag voor en verzoek om, maar dit is te streng.
Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in stijl.
Sommige woorden hebben een meervoud op -en en op -s. Doorgaans is er geen betekenisverschil, wel kan er een stijlverschil zijn. Dit is niet alleen zo bij dit woordpaar, maar ook bij:
Het stijlverschil is te herleiden tot de volgende verschijnselen:
Er is een betekenisverschil.
aarde
onze planeet
De aarde is vanaf de zon gerekend de derde planeet, en is voor meer dan zeventig procent bedekt met water.
wereld
alles wat zich op aarde bevindt; heelal
Onze wereld zit toch vreemd in elkaar.
Tegenwoordig geldt de bigbangtheorie voor het ontstaan van onze wereld als verouderd.
Bij aarde gaat het om ‘onze planeet’ met zijn fysieke eigenschappen, vandaar ook aarde in de betekenis van ‘grond’. Bij wereld gaat het om onze planeet bezien vanuit de menselijke samenleving.
Het woord wereld kan ook gebruikt worden om negatieve aspecten van het menselijk samenleven te benadrukken, zoals in Hij ging naar een klooster in India om de wereld te ontvluchten. Maar gelukkig kan het ook minder negatief: Hij is een man van de wereld. Het betekenisverschil (fysiek tegenover menselijk) blijkt ook duidelijk uit onze woordkeus. Wij noemen een aardmannetje geen wereldmannetje, en we spreken niet over een aardehit maar een wereldhit. Laatste voorbeeld, Alleen op de aarde zou betekenen dat je de enige mens bent op onze planeet, maar Alleen op de wereld betekent dat je eenzaam bent te midden van andere mensen.
Er is een betekenisverschil.
aartsbisschop
het hoofd van de bisschoppen in een kerkprovincie
De kerkprovincie Nederland wordt bestuurd door de aartsbisschop van Utrecht en nog vier bisschoppen; Nederland kent dus vijf bisdommen (kerkelijke regio’s).
kardinaal
een aartsbisschop die ook ‘minister’ is van de paus
Hij was eerst priester, toen deken, en daarna bisschop. En direct toen hij aartsbisschop werd, is hij door de paus tot kardinaal gecreëerd (benoemd).
Een deel van de kardinalen is lid van de Romeinse Curie, het hoogste kerkelijke bestuursorgaan in Rome. Wanneer de paus terugtreedt of overlijdt, kiezen de kardinalen een nieuwe paus. In kleding zijn aartsbisschop en kardinaal te onderscheiden door het hoofdkapje. Een aartsbisschop draagt een paars kapje, een kardinaal een rood kapje.
Het gaat hier om twee geheel verschillende takken van sport.
met behulp van een touw afdalen van een steile wand
met een zweefscherm zo lang mogelijk in de lucht blijven
Kenners van berg- en luchtsport tonen zich altijd zeer verbaasd over een mogelijke woordverwarring. Maar zo vreemd is dat toch niet. Je kunt ook paragliden boven water met een bootje dat je omhoogtrekt. Dan heet het parasailing. En met ‘sailing’ komt je dicht bij ‘seilen’. Bovendien is het bij paragliden de kunst om zo lang mogelijk afstand te houden van de helling. En die afstand roept dan misschien ook het ‘ab’ van ‘abseilen’ op. Maar voor de leken onder ons: wij hoeven alleen de illustraties bij deze tekst te onthouden.
De woorden worden zonder verschil in betekenis gebruikt, maar taalliefhebbers zien wel een (lastig uit te leggen) verschil.
absurd
te gek, extreem vreemd, ongerijmd, ongewoon
Aan de rand van onze woonwijk kom ik drie uur in een file te staan. Absurd.
bizar
te gek, nog nooit vertoond, grillig
Zo bizar: pasgeboren baby valt na bevalling door het treintoilet.
En het verschil? In een kunsttijdschrift stond ‘In het Dalí Museum in Figueres ontmoet absurd bizar’. Dus er moet wel een verschil zijn. Anders zouden we de zin over Dalí ongewoon of ongerijmd vinden, en moeten afkeuren als tautologie. De herkomst van de woorden kan licht werpen op het subtiele verschil.
Absurd komt van ‘afwijkend’ (zoals in ‘abnormaal’) van een toon (‘surd’ komt van ‘susurus’, Latijn voor ‘gefluister’). Het gaat hier om een afwijking van een toon die je al kent. Dus bij absurd ligt het accent op een afwijking van wat bekend is; op iets ongerijmds, letterlijk op iets dat niet rijmt op een woord waarmee de vorige regel eindigt. Daarom is het rijmpaar ‘Noach-coach’ ook zo heerlijk absurd. Die file van drie uur vlak bij huis, in het eerste voorbeeld, is dus absurd omdat die zo afwijkt van wat we ons gewoonlijk voorstellen bij een file. Een file begint doorgaans wat verder van huis.
Bizar komt van een Frans woord voor ‘zonderling’, een persoon met nog nooit vertoond gedrag. Het gaat dan om gedrag dat je niet kunt vergelijken met iets dat daaraan verwant is. Ook een gebeurtenis kan bizar zijn, namelijk wanneer die geen enkele overeenkomst vertoont met een andere gebeurtenis. Een bevalling in de trein is op zich niet bizar; in het nieuws worden ook bevallingen in vliegtuigen vermeld. Maar de combinatie met de val door het treintoilet is dat wel; dat is nog nooit vertoond.
En Dalí? Dat was een bizar persoon. Er is er maar één die zo zonderling is. Maar zijn kunstobjecten zijn absurd, want ze doen wel aan iets denken wat je al kent, alleen ze wijken daar bijzonder van af.
Nog iets anders. Als iemand ‘meer bizar’ is dan een ander, is hij dan bizarrer of bizarder? Als de klinker voor de -r kort is, zijn beide mogelijkheden juist: ‘dorrer-dorder’. Alleen bij lange klinkers en bij de toonloze -e is er maar één mogelijkheid, toevoeging van een -d: ‘zwaarder’, ‘donkerder’.
De woorden verwijzen naar een ander proces van energieopslag, maar worden in veel gevallen ook door elkaar gebruikt.
accu
opslagcomponent voor elektrochemische energie (oorspronkelijk via vloeistof), meestal speciaal ontworpen voor een apparaat
batterij
opslagcomponent voor elektrochemische energie (via droge elementen), meestal in standaardvorm (AA, AAA, enz.)
De techniek van deze energiebronnen doet taalkundig niet ter zake, maar de woorden zelf geven wel iets prijs van het technisch proces. In een accu of batterij gaat het om het vermeerderen van energie via serieschakelingen. Een Latijns woord voor ‘vermeerderaar’ is ‘accumulator’. En accu is een verkorting daarvan, zoals ‘airco’ dat is bij airconditioning en ‘app’ bij applicatie. Het aspect ‘serie’ uit serieschakeling zien we in batterij, oorspronkelijk een onderdeel van de artillerie: een aantal stukken geschut, in serie opgesteld. Het woord batterij komt nu ook nog voor in deze betekenis van ‘serie’: In dit programma werd de hele batterij aan milieu-maatregelen nóg eens besproken.
Vroeger was het verschil tussen accu en batterij duidelijk: een accu was oplaadbaar, en een batterij kon je maar één keer gebruiken. Dat zien we nog terug in het taalgebruik: De accu is leeg en De batterij is op. Tegenwoordig zijn er ook oplaadbare batterijen, en vanwege die oplaadbaarheid worden die dan ook accu’s genoemd. Dit terzijde: Sommige taalgebruikers willen een onderscheid tussen ‘herlaadbaar’ (eenmalig) en ‘oplaadbaar’ (diverse malen). Maar dit onderscheid is te gekunsteld. Tegenwoordig zien we vaker ‘oplaadbaar’ (zoals bij accu’s).
Zijn de woorden nu altijd inwisselbaar? Nee, bij een fossiele auto spreken we van een accu. En een accu is vaak ook groter dan een batterij. Ook schijnt men in Vlaanderen vaker batterij te zeggen dan accu. En professionals, zo lijkt het, spreken eerder over een accu dan over een batterij.
Een mooi onderscheid zou zijn: een accu zit in een vervoermiddel en een batterij in een apparaat. Toch komen we wel zinnen tegen als de volgende:
Het gebruik van batterij valt hier te verklaren als anglicisme. In het Engels spreekt men van ‘battery’, en wordt er geen onderscheid gemaakt tussen accu en batterij. Het belangrijkste verschil in het hedendaags taalgebruik lijkt terug te voeren op de vorm én op de verkrijgbaarheid. Een accu is doorgaans speciaal ontworpen voor een apparaat, terwijl een batterij een standaardvorm heeft en in de supermarkt te koop is. Maar waterdicht is dit onderscheid niet. Misschien zijn er nog andere argumenten waarom u spreekt over de accu of de batterij van uw mobieltje.
Er is een klein betekenisverschil.
achter een apparaat, enz.
duidt op activiteit (vervangbaar door aan)
Het is niet gezond om de hele dag achter het beeldscherm te zitten.
voor een apparaat, enz.
duidt op passiviteit (niet vervangbaar door aan)
Wij willen niet dat onze kinderen avonden voor de tv hangen.
Het verschil actief-passief is ook afhankelijk van het zinsverband.
Als iemand zegt dat de kinderen achter het beeldscherm hangen verdringt de passieve betekenis van hangen de actieve betekenis van achter. Toch is het beter om tijdens een volle verjaardagsvisite een laatkomer niet in verwarring te brengen met een voorzetsel wanneer alleen de pianokruk nog vrij is:
(Ik, spelen? Nee zeg, dat kan ik niet!)
(Ja hoor, ik hoef geen luie stoel.)
Het onderscheid is niet van toepassing in situaties waarin er twee perspectieven mogelijk zijn. Daarom kan een gepensioneerde achter de geraniums zitten, vanuit de straatkant bekeken, maar voor de geraniums wanneer die naar buiten staart. Zie voor het perspectiefverschil ook over / voor het voetlicht. En gelukkig hebben we bij computer ook het voorzetsel op voor beide betekenissen (actief en passief).
De voorzetsels achter en voor worden uiteraard ook gebruikt voor een plaatsbepaling. Vergelijk:
(vanuit de buschauffeur gedacht)
(vanuit de baliemedewerker gedacht)
Als strikt ruimtelijk ingestelde reizigers of klanten vanuit zichzelf redeneren, gaan ze te dicht bij de chauffeur of de klant vóór hen staan. Diezelfde personen kunnen op het idee komen dat er achter het stuur (de motorkap) of achter het aanrecht (doorgaans een keukenwand) geen ruimte is om te zitten. Maar achter duidt ook op invloed, zoals we kunnen zien in de uitdrukking wie zit daarachter?
Er is een betekenisverschil.
achter elkaar
na elkaar
Zo komisch, ze bleven maar achter elkaar aan rennen.
achterelkaar
aan één stuk
Het ging achterelkaar door.
In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Hier volgt een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft:
De woorden overlappen in betekenis, maar er zijn ook subtiele verschillen.
achterdocht
een houding van ‘ergens iets achter zoeken’, argwaan
Zal de nieuwe fractieleider erin slagen om de jarenlange partijcultuur van achterdocht te veranderen?
argwaan
een, soms ook onterecht, vermoeden van kwade bedoelingen (slaat eerder op een handeling), achterdocht
Je moest werken, zei je. Maar je was niet op kantoor, hoorde ik. En in zijn stem klonk argwaan.
wantrouwen
de afwezigheid van vertrouwen (meer algemeen)
De overlap in betekenis is dat je iets niet vertrouwt. Het woord wantrouwen heeft de meest algemene betekenis met wan in de betekenis ‘gebrek aan’ (zoals in ‘wanorde’). Tussen de woorden achterdocht en argwaan bestaat ook een klein stijlverschil: achterdocht is iets formeler of ouderwetser dan argwaan.
Het woord achterdocht komt van ‘overdenken’, en vandaaruit is de betekenis voorstelbaar dat je denkt dat ergens ‘iets achter zit’. Bij argwaan gaat het erom dat je ‘waant’ dat iets ‘arg’ of ‘erg’ afloopt. Met die ‘waan’ is dan ook uitgedrukt dat je dat ten onrechte kunt denken.
De woorden achterdocht en argwaan worden vaak door elkaar gebruikt. Maar welk woord kiest u op welke plek?
Mijn voorkeur gaat uit naar: eerst achterdocht en dan argwaan. Bij achterdocht denk ik eerder aan een houding of instelling van een persoon, en bij argwaan eerder aan een vermoeden over een handeling van een ander. Je kunt wel achterdochtig van aard zijn, maar niet argwanend van aard.
Bij achterdocht hoort achterdochtig en bij argwaan hoort argwanend. Maar wantrouwen kent beide vormen: wantrouwig lijkt eerder een eigenschap, een wantrouwig persoon, en wantrouwend lijkt eerder een tijdelijke houding.
Als toegift nog een voorstel om wat meer persoonlijke kleur te krijgen in de Nederlandse politieke cultuur. We kennen in Kamerdebatten drie soorten moties, in toenemend politiek gewicht. In een motie van treurnis wordt iets betreurd. In een motie van afkeuring wordt beleid afgekeurd, maar de bewindspersoon hoeft niet weg. In een motie van wantrouwen wordt het vertrouwen opgezegd; als zo’n motie wordt aangenomen, moet de bewindspersoon vertrekken.
Maar we zouden nog twee andere moties kunnen invoeren. Een motie van achterdocht waarmee de indieners zeggen dat ze ergens niet in geloven, en een motie van argwaan waarmee de indieners beweren dat een minister kwade bedoelingen heeft, of waarmee de indieners bekennen dat ze ten onrechte kwade bedoelingen hebben vermoed.
Nieuwsgierig naar de meest actuele blogs over verwarwoorden? Kijk verder op www.neerlandistiek.nl
