menu
Inloggen
Online oefenen
  • Over schrijfwijzer
    • Over de auteur
    • Over het boek
    • Schrijfwijzer voor het onderwijs
  • Taalvragen
    • Top 33 taalvragen
    • Spellingkwesties
    • Verwarwoordenboek
    • Tekstanalyse
    • Vaktermen
    • Videocolleges
  • Schrijfwijzer online
  • Oefeningen

Inleiding Verwarwoordenboek

Dit Verwarwoordenboek is eigenlijk een ontwarwoordenboek. Het gaat om woordparen met een onduidelijk betekenisverschil, zoals afgunst / jaloezie en bloot / naakt. Om woorden met stijlverschil, zoals keuzen / keuzes en kooplieden / kooplui. En om woorden die niet echt verschillen: direct / gelijk / meteen. Het gaat om voorzetsels: gek op, gek met, gek van. Uiteraard gaat het ook om klassiekers als hun / hen, en spellingkwesties als friet / frites en tenslotte of ten slotte.

 

U kunt hier kiezen uit drie tekstjes vooraf: een taalfilosofische inleiding, een ‘creationistische’ beschouwing en een  voorwoord. Nee, over het verschil tussen een inleiding en een voorwoord heb ik nooit een vraag gehad.

Verwarwoordenboek

G
# a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w y z
# a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w y z

geluidhinder / geluidshinder

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

 

De regels voor de tussen-s zijn nauwelijks spellingregels te noemen. In feite zeggen de regels dat je een tussen-s moet schrijven wanneer je die hoort. Het probleem zit niet in de spelling, maar in de uitspraak. Of beter gezegd: het probleem is de onzekerheid van de taalgebruiker die niet weet of je geluidhinder dan wel geluidshinder zegt.

 

Het is raadzaam om voor een van de vormen te kiezen en deze in de hele tekst te hanteren. Wees binnen een tekst zo consequent mogelijk in overeenkomstige samenstellingen. Kijk voor andere voorbeelden van (mogelijk) betekenisverschil in samenstellingen met een tussen-s bij beheersysteem / beheerssysteem.

gemaakt, van / op basis van

Er is een klein betekenisverschil.

 

gemaakt van

alleen of voornamelijk gemaakt van …
De ecologische frietbakjes zijn gemaakt van aardappelafval.

 

gemaakt op basis van

grotendeels gemaakt van …
Hij spaart likeuren gemaakt op basis van whisky.

 

In reclame wil men gemaakt van nog weleens gebruiken terwijl het overduidelijk gemaakt op basis van is.

gemakkelijk / makkelijk

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.

 

gemakkelijk

makkelijk
Deze planten zijn gemakkelijk zelf te kweken.

 

makkelijk

gemakkelijk
Deze planten zijn makkelijk zelf te kweken.

 

De woorden zijn verwisselbaar. Gemakkelijk heeft de oudste rechten en is iets formeler. Voor meer van deze woordparen kijkt u bij behoeven / hoeven.

gemeenten / gemeentes

Er is geen betekenisverschil.


Sommige woorden hebben een meervoud op -en en op -s. Doorgaans is er geen betekenisverschil, wel kan er een stijlverschil zijn. Voor meer van deze woordparen kijkt u bij aardappelen / aardappels.


In sommige gevallen is er wel verschil in betekenis, zoals bij portieren / portiers. Voor meer voorbeelden daarvan kijkt u bij curatoren / curators.

gĂȘne / schaamte

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er is wel een subtiel betekenisverschil.

 

gêne               

diepe verlegenheid, vooral door ‘onfatsoen’

 

We hadden logés die 's ochtends zonder gêne poedelnaakt de badkamer in- en uitliepen.

 

schaamte

diepe verlegenheid, vooral door schuldgevoel.

 

Vol schaamte dacht hij terug aan het moment dat hij niet teruggebeld had.

 

Bij schaamte ligt het accent eerder op: je schuldig voelen over iets wat je fout hebt gedaan of anders had moeten doen. Bij gêne gaat het eerder om situaties van ongemak. Schaamte gaat ook veel dieper, je wilt dan wel door de grond zakken. Het zit op dezelfde laag als ‘schande’. Niet voor niets luidt het spreekwoord: Door schaamte en schande wordt men wijs. Bij gêne kan het ongemak ook amusementswaarde hebben. Niet alleen kinderen maar ook volwassenen kunnen gaan giechelen of lachen in gênante situaties. Kijk maar naar de funniest home videos, maar dat is heel wat anders dan het blozen bij schaamte. Schaamte is nooit leuk.

 

Toch worden de woorden ook door elkaar gebruikt. In het Bijbelse scheppingsverhaal staat bijvoorbeeld dat Adam en Eva naakt waren en zich niet voor elkaar schaamden. Ook spreken we van schaamdelen. Terwijl naaktsituaties nu toch eerder het woord gêne oproepen.

 

Opmerkelijk is dat we wel ‘plaatsvervangende schaamte’ kennen, maar geen ‘plaatsvervangende gêne’, terwijl het in die gevallen toch vooral om ‘onfatsoenlijk’ of ‘oneerbaar’ gedrag van anderen gaat. Wel kunnen we dan iets gênant vinden of ons generen.

 

O ja, dat dakje, had dat ook een accent grave kunnen zijn, gène? Had gekund, maar we hebben het zo overgenomen uit het Frans. Maar genant zonder dakje wordt door taaladviesdiensten ook goed gerekend, omdat er geen uitspraakprobleem is.

geneeskunde / heelkunde

De woorden verschillen in betekenis.

 

geneeskunde

vakgebied dat zich bezighoudt met de behandeling van ziekten

Er wordt steeds meer geld uitgetrokken voor preventieve geneeskunde, want voorkomen is beter én goedkoper dan genezen.

 

heelkunde

operatieve geneeskunde

Mijn neef is cardioloog maar wil ook heel graag de heelkunde beoefenen als hartchirurg.

 

De geneeskunde is veel algemener: het gaat om aard en oorzaak van ziekten, en middelen om die te behandelen. De heelkunde is een medisch specialisme binnen de geneeskunde, gericht op genezing door middel van operaties; het wordt ook wel chirurgie genoemd. Zie voor het onderscheid arts-chirurg-dokter elders in het Verwarwoordenboek.

genezen / herstellen

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er is verschil in betekenis. Bovendien is herstellen veel ruimer.

 

genezen

weer gezond maken/worden

Hij is net genezen van een zware longontsteking.

 

herstellen

in de vorige situatie terugbrengen/terugkomen

  • U moet rekeninghouden met een herstelperiode van vier tot acht weken.
  • De beurzen herstelden zich snel na de koersval van vorige week. 

 

Beide woorden in één zin? Er zijn mensen die nu genezen zijn van covid-19, maar die toch nog niet hersteld zijn.

 

Soms wordt herstellen ook in de betekenis genezen gebruikt. En dat is ook wel een beetje te begrijpen. Want na ‘weer gezond maken/worden’ is de aandoening niet meer aanwezig, en dat lijkt heel veel op ‘het terugbrengen in de vorige situatie’. Maar toch is deze overlap in betekenis niet nodig.

 

Er zijn ook taalgebruikers die nog een ander onderscheid maken. Namelijk tussen lichaam (genezen) en geest (herstellen). Dus een wond geneest en van een depressie herstel je. Maar dit onderscheid heeft geen basis in het taalgebruik. Ook is gesuggereerd dat genezing altijd volledig is (je bent weer helemaal beter als de infectie is verdwenen) maar dat bij herstel de oorzaak van de ziekte latent aanwezig blijft (bijvoorbeeld extra gevoeligheid na een depressie). Maar ook dit onderscheid is nogal gezocht.

 

Sommige combinaties komen minder vaak voor, bijvoorbeeld genezingsperiode. Misschien omdat herstellen als vanzelf een tijdsduur oproept? En een wond herstelt komt veel minder vaak voor dan een wond geneest. Dit is ook heel begrijpelijk, want wat is de vorige situatie van een wond?

 

En tot slot, de betekenis van herstellen is veel ruimer. Fouten, dakgoten, koersen, het evenwicht – er kan zo veel hersteld worden. Waarom wil herstellen naast ‘corrigeren’, ‘repareren’, ‘vergoeden’ dan ook nog ‘genezen’ erbij hebben?  Ach, misschien wel om mij te laten genezen van mijn ontwarmanie. Ik hoop dat ik dan ooit ‘hersteld’, nee ‘genezen’, kan worden verklaard.

 

 

 

 

 

genie, de / het

Er is een betekenisverschil.

 

de genie

onderdeel van het leger dat militaire werken aanlegt
De genie werd ingezet om de dijk te herstellen.

 

het genie

buitengewone begaafdheid; iemand met een buitengewone begaafdheid
Voor iemand met jouw genie is deze studie een peulenschilletje.

Zou het genie Einstein zichzelf een einstein hebben genoemd?

 

Bij een aantal woorden geeft het lidwoord betekenisverschil. Voor andere min of meer bekende voorbeelden kijkt u bij de blik / het blik.

geraffineerdheid / raffinement

Er is een klein betekenisverschil.

 

geraffineerdheid

raffinement; doortraptheid, sluwheid
Haar lingerie-ontwerpen vallen op door een subtiele geraffineerdheid.
De geraffineerdheid waarmee deze oplichters te werk zijn gegaan, vraagt om talrijke extra beveiligingsmaatregelen.

 

raffinement

verfijning
Een echte dame weet hoe ze zich moet kleden: ze heeft gevoel voor stijl en raffinement.

 

De woorden kunnen in dezelfde betekenis worden gebruikt, maar geraffineerdheid wordt overwegend in een negatieve betekenis gebruikt, en raffinement in een positieve.

geraken / raken

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.

 

geraken

in een toestand komen
Ik wil hierdoor niet in moeilijkheden geraken.

 

raken

geraken
Hij raakte helemaal buiten adem.

 

Geraken wordt vaak als formeel of verouderd beschouwd. Maar dat geldt alleen voor Nederland. In Vlaanderen is geraken heel gebruikelijk. Voor meer van deze woordparen kijkt u bij behoeven / hoeven.

 

Het verschil is overigens niet te zien in het voltooid deelwoord: Hoe ben je daar in verzeild geraakt? Bij raken hoort geraakt, en bij geraken hoort ook geraakt. Geraken krijgt in de voltooide tijd niet nog een keer ge-. We zeggen niet gegeraakt, net als dat we bij geloven niet zeggen gegeloofd. Onze taal stottert niet, zoals ook al opgemerkt bij afgelasten / aflassen.

 

En voor de goede orde: we hebben het hier alleen over raken in de betekenis van geraken. Het woord raken heeft ook andere betekenissen:

 

raken

in contact komen
Luchtballon raakt dak van gemeentehuis.

 

raken

treffen
Als deze raket het doel niet raakt, komt hij in een cirkelbaan rond de aarde.

 

En wat raken in de volgende zin betekent, kunt u achterhalen wanneer u weer nuchter bent: Gisteravond heb ik hem geloof ik flink geraakt.

gerechtelijk / rechterlijk

Er is een betekenisverschil.

 

gerechtelijk

hoort bij een rechtsprekende instantie (een gerecht)
Met deze vrijspraak is er een einde gekomen aan de grootste gerechtelijke dwaling in de recente geschiedenis.

 

rechterlijk

hoort bij een rechter
Er volgt uiteraard pas een rechterlijke uitspraak na een uitgebreid onderzoek.

 

Een gerechterlijke uitspraak is dus een contaminatie van gerechtelijk en een rechterlijke uitspraak.

geregeld / regelmatig

Er is een klein betekenisverschil.

 

geregeld

tamelijk frequent
Met dat soort ongein hebben we hier geregeld te maken.

 

regelmatig

tamelijk frequent, met gelijke tussenpozen
In die kroeg kom ik regelmatig, elke eerste vrijdag van de maand.

 

Beide woorden in één zin: ik bezoek mijn ouders geregeld, maar niet regelmatig, gewoon als ik toevallig in de buurt ben. En de woorden hebben ook nog andere betekenissen: een zootje ongeregeld, een regelmatig patroon.

geslacht / gender / sekse

De woorden hebben betrekking op verschillende aspecten van vrouwelijkheid en mannelijkheid.

 

geslacht         

formele variant van sekse, genitaal kenmerk van man of vrouw

  • Dit is wel een heel ouderwets formulier, want er staat nog ‘geslacht M/V’.
  • Dit schilderij werd ooit geweigerd omdat het geslacht van het naaktmodel zo overduidelijk werd afgebeeld.

 

gender           

sekse zoals ervaren (geaardheid, identiteit), sekse als geheel van sociaal-culturele kenmerken

  • Vanwege krappe huisvesting heeft ons kantoor al jarenlang een genderneutraal toilet.
  • Het begrip ‘gender’ is in lhbtiq+-context veel genuanceerder dan binaire seksualiteit.
  • Bij een transgender komt de genderidentiteit niet overeen met het geslacht dat in de geboorteakte staat vermeld.

 

sekse              

biologische aanduiding voor het onderscheid man-vrouw

  • Gek dat je bij sekse eerst denkt aan het vrouwelijk geslacht, dat is toch seksistisch!
  • Overdag een overall, ’s avonds een onesie – sekseneutrale kleding wordt steeds normaler.
  • Van wie is de uitspraak ‘sekse zit tussen je benen en gender tussen je oren’?

 

Voor de liefhebster of liefhebber nog twee vragen.

 

1. Hoe hangt de sekse-betekenis van geslacht (‘sekse’) samen met de andere betekenissen van geslacht: ‘generatie’, ‘afkomst’ of plantensoort of taalkundige term (het geslacht van woorden)? Er is veel kundige speculatie in etymologische woordenboeken. Het zou kunnen gaan om het ‘slaan’ van ‘een weg inslaan’. Als je dezelfde weg inslaat als anderen, behoor je tot dezelfde soort, tot hetzelfde ‘slag’ mensen. En geslacht in de betekenis ‘sekse’ zou dan betekenen dat je tot dezelfde soort behoort als andere mannen of vrouwen.

 

2. Gender kent de Nederlandse uitspraak ‘chender’ en de Engelse uitspraak ‘dzjender’. Is het eerder ‘chender’ in medische en neutrale context, en heeft ‘dzender’ een woke-factor? Uiteraard vraag ik dit volledig genderneutraal.

gevaar / risico

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er is wel een verschil.

 

gevaar           

mogelijkheid van verlies of letsel

Met gevaar voor eigen leven redde zij de puppy’s uit het brandende huis.

 

risico             

kans op daadwerkelijk verlies of letsel 

Zij nam een groot risico door met een oude uitrusting die berg te willen beklimmen.

 

Het is wel begrijpelijk dat gevaar en risico vaak door elkaar worden gebruikt, want als de ‘mogelijkheid’ bestaat dat iets gebeurt, dan is er ook een ‘kans’ dát het gebeurt. Toch is het verschil gemakkelijk uit te leggen. Neem het verkeer. In het verkeer kun je een ongeluk krijgen. Dat hoort nu eenmaal bij verkeer. Het is, zou je kunnen zeggen, een eigenschap van verkeer, en daarmee de ‘bron’ van een mogelijk ongeluk. Die mogelijkheid noemen we het gevaar van het verkeer. Maar de kans dat we ook werkelijk een ongeluk krijgen, noemen we het risico. Beide woorden in één zin: Het verkeer is nooit zonder gevaar, maar je loopt meer risico in een auto dan in een vliegtuig.

 

Een risico is de ingeschatte kans op het daadwerkelijke effect van een mogelijk gevaar. Of korter in een pseudoformule die in uitleg ook wel gebruikt wordt: risico = kans x effect.

 

Gevaar kan ook benoemd worden met de ‘bron’, zoals in brandgevaar of lawinegevaar. Dat mogelijke gevaar kan zelden of vaak werkelijkheid worden. Dat noemen we dan een klein of groot risico.

 

Controlevraag. We hebben risicokapitaal en risicogroep, maar moet dat dan niet zijn gevaarkapitaal en gevaargroep? Want met kapitaal heb je toch eigenlijk altijd de mogelijkheid van waardedaling, van verlies dus. En in elke groep heb je toch in principe de mogelijkheid van iets ongunstigs? Inderdaad, die redenering klopt, het gaat hier eigenlijk om verhoogd risico. Maar kennelijk vindt onze taal het niet nodig om dit rekenkundige verschil in een apart woord uit te drukken.

gevolg, als gevolg van / ten gevolge van

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een klein verschil in stijl.

 

als gevolg van

met als oorzaak, ten gevolge van
We hebben hier te maken met een ziekmelding als gevolg van een arbeidsconflict.

 

ten gevolge van

als gevolg van
Er wordt een uitzondering gemaakt voor zwangerschap ten gevolge van seksueel geweld.

 

De combinatie ten gevolge van klinkt door de verouderde naamvalsvorm ten iets plechtiger dan als gevolg van. Overigens betekent ingevolge iets anders, namelijk 'overeenkomstig' of 'krachtens': Ingevolge artikel 3 van de Winkelsluitingswet kan geen ontheffing worden verleend.

gewicht / massa

De woorden worden vaak door elkaar gebruikt, maar er is een belangrijk, natuurkundig, verschil.

 

gewicht 

zwaarte, ‘aantrekkingskracht van de aarde’

 

Ik weet nu waarom ik duizelig word in een achtbaan: mijn gewicht verandert steeds een heel klein beetje.

 

massa 

hoeveelheid materie in een object (ongeacht de zwaartekracht)

 

De aarde heeft ongeveer zes maal zoveel massa als de maan.

 

Door het verschil in massa tussen aarde en maan, is de aantrekkingskracht van de maan, de zwaartekracht op de maan, veel zwakker dan die op de aarde. Daarom zal een persoon van 90 kilo die op de maand landt, daar een gewicht hebben van 15 kilo, maar zijn massa blijft natuurlijk wel 90 kilo. Dus, massa is onveranderlijk, en gewicht is afhankelijk van de zwaartekracht. Voor de goede orde, in de natuurkunde wordt alleen massa uitgedrukt in kilo; de eenheid voor gewicht is N, de kracht van Newton. 

 

Nog een verduidelijking nodig? Een weegschaal geeft niet de hoeveelheid materie, de massa, maar je gewicht, de kracht die je erop uitoefent. Het verschil is goed te zien, wanneer je een koffer weegt (gewicht) en daarna tegendruk geeft door aan het hengsel te gaan trekken. Je krijgt dan – terwijl de massa gelijk blijft – een iets lager gewicht.

glanzen / glimmen

Er is een klein betekenisverschil.

 

glanzen 

gelijkmatig zacht licht weerkaatsen, ‘meer van binnenuit’

 

Deze crème zorgt ervoor dat ook een droge huid gezond gaat glanzen.

 

Zij is weer helemaal gezond, haar haar glanst weer.

 

glimmen 

sterk glanzen, ‘meer van de buitenkant’

 

Met deze make-uppoeder matteer je je huid waar die met meest glimt, voorhoofd, neus en kin.

 

De kapper vraagt altijd of ik ‘er iets in wil’, maar ik wil niet dat mijn haar glimt. 

 

Het ‘zachte licht’ van glanzen, is iets sterker bij glimmen, en wordt nog sterker bij blinken. Bij deze woorden gaat het om lichtweerkaatsing. Maar het licht kan ook van binnenuit komen. Daarvoor hebben we oplopend in sterkte ten minste vier woorden: gloeien, glinsteren, stralen en schitteren. En nog interessanter, bij zacht licht dat aan en uit gaat, hebben we nog fonkelen en flonkeren. Welk woord is sterker? Of anders geformuleerd: welke ster is helderder, levendiger, een fonkelende ster of een flonkerende ster? Ik zou zeggen een fonkelende ster. Die is, althans voor mijn taalgevoel sterker, of levendiger?

 

Maar we dwalen nu wel af van glanzen en glimmen. Daarom nog een vraag tot slot. Kiest u 1 of 2?

 

  1. Leer gaat bij intensief gebruik glanzen. Het wordt als het ware een beetje gepolijst. Je kunt het met deze leerlotion weer laten glimmen.
  2. Leer gaat bij intensief gebruik glimmen. Het wordt als het ware een beetje gepolijst. Je kunt het met deze leerlotion weer laten glanzen.

 

Als u hetzelfde betekenisonderscheid hanteert als hierboven, kiest u voor 2.

gleuf / sleuf

De betekenissen overlappen, maar er is ook een klein verschil.
 
gleuf              
lange en smalle uitholling, insnijding of opening 
Gek, ik heb een soort deuk achter op mijn hoofd. Het lijkt wel of er een gleufje zit tussen de twee fontanellen.
 
sleuf               
gleuf (uitholling, insnijding) dikwijls ‘dieper dan breed’ of ‘met scherpe randen’ en vaker ‘gegraven of geboord’. 
Voor op het dijbeen loopt een sleuf waar de knieschijf doorheen glijdt.
 
Een gleuf heeft meer de algemene betekenis van uitholling, zoals bij een groef of een vaargeul. Een sleuf roept eerder op dat de randen scherp zijn, zoals bij een spleet of kloof of een pas gegraven greppel. Dus mocht u aarzelen tussen ‘gleuven in het ijs’ of ‘sleuven in het ijs’, kiest u dan toch maar ‘sleuven’.
 
Het kleine betekenisverschil wordt ook duidelijk wanneer we ons realiseren dat we niet spreken over een ‘gleuf graven’ of ‘sleufhoed’ of ‘sleufjes in de huid’. Een graafmachine graaft een sleuf. Die hoed heeft geen scherpe hoeken bij de gleuf. En de huid heeft met gleufjes alleen ‘zachtere inkepingen’. Beide woorden in één zin: Voor het maken van een kabelgoot kun je met een sleuvenfrees een gleuf in de muur maken. We spreken niet over een ‘gleuvenfrees’, want zo’n frees is bedoeld voor een scherpe insnijding. Alleen beginnende sleuvenfrezers maken er dan een gleuf van.
 
En dan nu de brievenbus. Wat wordt er dichtgeplakt als de gemeente baldadigheid vreest? Hoe heet die ‘kier’ in uw eigen brievenbus? Er zijn ‘sleuf’-zeggers’; inderdaad ‘dieper dan breed’ en ‘scherper’. Maar de ‘gleuf’-zeggers lijken in de meerderheid. Hoe komt dat? Misschien omdat het hier alleen gaat om de ‘opening’. En een ‘sleuf’ is wel een ‘gleuf’, maar als het alleen om een smalle opening gaat, is ‘gleuf’ voldoende.

goddeloos / godloos

Er is een betekenisverschil.

 

goddeloos

onheilig, oneerbiedig
Geboortebeperking is volgens sommigen een goddeloos verzinsel.

 

godloos

atheïstisch, een wereld zonder God
Hij hangt een godloos geloof aan.

 

Voor meer woordparen waarbij een e tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij bandeloos / bandloos.

godsdienst / religie

De woorden worden veelal door elkaar gebruikt. Maar er is een subtiel betekenisverschil.
 
godsdienst     
levensbeschouwing die uitgaat van het bestaan van een of meer goden 
In natuurgodsdiensten worden natuurverschijnselen als bovennatuurlijke verschijnselen vereerd.
Veel mensen noemen zich wel religieus maar niet godsdienstig.
 
religie            
levensbeschouwing die de mens in verbinding ziet met het ‘hogere’ (god, goden, kosmos) 
Kenners zeggen dat het hindoeïsme een godsdienst is en het boeddhisme een religie.
Het humanisme is geen godsdienst of religie, zoals het christendom of het boeddhisme, maar een levensbeschouwing die de menselijke waardigheid centraal stelt.
 
Religie is veel ruimer dan godsdienst. Elke godsdienst is een religie, maar niet iedere religie is een godsdienst. Er wordt ook een onderscheid gemaakt volgens monotheïsme (één God) en polytheïsme (meer goden). Volgens dit onderscheid zijn er drie wereldgodsdiensten, christendom, islam en jodendom, en zijn boeddhisme en hindoeïsme religies. Maar omdat Boeddha niet als godheid wordt beschouwd zou het boeddhisme dan eerder een levensbeschouwing zijn.
 
In religie zit het Latijnse woord voor ‘(vast)binden’, vergelijk ‘verbond’ in ‘sportliga’. Ook yoga komt trouwens van een woord dat ‘verbinding’ betekent. In veel preken wordt het ‘re’ uit religie, dat ook ‘weer’ betekent, vaak benadrukt om gelovigen aan te sporen zich opnieuw te verbinden. Godsdienst betekent strikt genomen ‘dienst aan een god’. Daarom is het begrijpelijk dat wij niet spreken over religiefanaticus maar over godsdienstfanaticus.
 
In de dagelijkse taalpraktijk kunnen de woorden zonder meer door elkaar worden gebruikt, omdat duidelijk is wat er bedoeld wordt. Nog een vraag. Hoe komt het dat wij een non ook aanduiden als een religieuze? Dit komt doordat religie ook de ruimere betekenis heeft van: ‘levenswijze die bij een godsdienst of religie hoort’.

gom / gum

De betekenis van gom is ruimer dan die van gum.

 

gom

gestold, kleverig boomvocht; soort lijm; gum.

 

Deze wierook bestaat uit Arabische gom van de acaciaboom en diverse aromatische oliën uit de cederboom.

 

Je kunt zien dat deze oude postzegel is vervalst, want de gom is opnieuw aangebracht.

 

gum

stukje rubber of kunststof om (potlood)strepen uit te vegen.

 

Dit gummetje is te zacht voor het weghalen van inktstrepen.

 

Gum is verhard gom. Waarom is zo’n vorm ontstaan? Een mogelijke verklaring is het grote betekenisverschil tussen vlakgum voor ‘weggummen’ en gom als ‘boomsap’ of ‘lijm’.

 

Toch worden de o-vorm en de u-vorm wel door elkaar gebruikt: u kunt best om een gommetje vragen. Wel komt de u-vom meer voor. Bij kauwgom is dat trouwens andersom: meer kauwgom dan kauwgum. Even een proef? Hebt u voorkeur voor de ‘o’ of de ‘u’ in de volgende zinnen:

 

Sommige soorten kauwg?m zijn goed voor je tanden, zeggen de reclamemakers.

 

Ook het kauwg?m onder de tafelranden moet worden verwijderd.

 

Als u in de eerste zin de o-vorm kiest en in de tweede de u-vorm, volgt u het onderscheid zacht-hard. Maar nogmaals, u hebt het niet fout, als u het andersom doet of geen voorkeur hebt. Want elk gum is ook gom (maar niet elk gom is gum).

 

O ja, is het de of het gom/gum. Het mag beide. Jammer, dat was nou mooi geweest: de gom en het gum. Het zachtere ‘de’ bij gom en het hardere ‘het’ bij gum. Misschien komt dat nog eens.

graaien / grabbelen

Deze woorden verwijzen beide naar een bepaalde manier van ‘grijpen’ of ‘pakken’, maar de betekenisassociaties verschillen sterk.

 

graaien

grijpen, eerder: begerig tastend

  • Hij graaide snel wat blikjes bier bij elkaar, en wilde zonder betalen de winkel uitlopen.
  • Waarom moest die oud-politicus zoveel gaan verdienen? In de Kamer verzette hij zich nog tegen de cultuur van graaien en snaaien.

 

grabbelen

pakken, eerder: zoekend rondtastend

  • Zo’n grabbelton, dat is toch wel echt ouderwets kermisvermaak voor kinderen.
  • Na lang rommelen grabbelde ze een eyeliner uit haar toilettasje tevoorschijn.

 

Bij graaien gaat het om een doelgerichte grijpbeweging vanuit een begeerte. Vandaar dat graaien ook het betekenisaspect ‘snel’ heeft. Zoals in ‘weggrissen’. Ook heeft graaien vaak het betekenisaspect ‘oneerlijk’, zoals in ‘wegjatten’ of ‘pikken’. Bij grabbelen gaat het om een zoekende of rondgaande beweging om ergen iets tussen uit te halen.

 

Als je dat rondgaand zoeken met de neus doet, heet het ‘snuffelen’, en als je het met je benen en je ogen doet, dus als je slenterend rondkijkt, dan heet het ‘struinen’. Prachtige details hè! Hoe dan ook, een duidelijk onderscheid is: graaien is ‘om te hebben’ en grabbelen is ‘om te vinden’.

 

Beide woorden in één zin: Mag kantinepersoneel studenten aanspreken die in de saladebakken staan te graaien of in de broodjesbak grabbelen?

 

En nog zo iets opmerkelijks. Het woord grabbel tussen te … gooien betekent niet: iets gooien opdat anderen rondtastend kunnen vinden. Nee, het betekent dan iets heel anders, namelijk ‘zomaar weg’. Lees maar:

 

  • Met dit plan voor bestrijdingsmiddelen wordt het zorgvuldig opgebouwde milieuvriendelijke imago van de landbouw te grabbel gegooid.

 

Dus gooi bij het volgende sinterklaasfeest geen snoepgoed te grabbel. Maar zorg dat de kinderen er in het feestgedruis de snoepjes uit kunnen grabbelen die ze lekker vinden. En daarbij mogen ze in alle opwinding ook wel een beetje graaien.

 

gratis / voor niets

De woorden hebben één dezelfde betekenis.

 

gratis 

kosteloos

 

Al zijn werkzaamheden waren gratis.

 

voor niets 

kosteloos, zonder resultaat, zonder reden

 

Een bekend voorbeeld van tautologie, twee keer hetzelfde zeggen, is ‘gratis en voor niets’.

Al zijn werkzaamheden waren voor niets.

En dat was niet voor niets.

 

Wel is er enig verschil in gebruik in de betekenis ‘kosteloos’. We zeggen nooit toezending voor niets, of voor niets entree. In vaste combinaties is het gratis, en dat zal wel niet voor niets zijn: het ene woordje gratis is kernachtiger dan de twee algemenere woordjes voor en niets.

 

De eerste twee betekenissen van voor niets komen mooi samen in het bekende schoolgrapje. Vraag: Meester, wat is het verschil tussen gratis en voor niets? Antwoord: Ik ben gratis naar school geweest en jij gaat voor niets.

 

De derde betekenis ‘zonder reden’ komt alleen voor in combinatie met nog een keer ‘niets’. Hier alle drie betekenissen in één zin: Het was niet voor niets dat deze ‘eduware’ voor niets werd aangeboden, maar de hackers hadden zich voor niets ingespannen.

 

Nog twee vragen:

 

  1. Is er verschil tussen voor niets en voor niks? Ja er is een klein stijlverschil, dat al eerder is behandeld. 
  2. Mag dat nu, zo’n tautologie ‘gratis en voor niets’? Ja, het heet niet voor niets een stijlfiguur. Het hangt van de context af. Als het tweede woord nog wat emotie toevoegt, is de combinatie heel goed te verdedigen: Kom, kom, is deze zogenaamde ‘freeware’ gratis? Gratis bestaat niet. – Ja echt, die krijgt u gratis en voor niets!

greep / grip

Er is geen betekenisverschil.

 

greep

grip; handvat; controle
Amsterdam krijgt nu greep op drop-outs.

 

grip

greep; handvat; invloed
Dankzij onze monitoring houdt u volledig grip op alle processen.

 

De woorden zijn uitwisselbaar. Eigenlijk is het Engelse grip volstrekt onnodig. De woorden betekenen precies hetzelfde. Wel klinkt grip soms iets abstracter, en uit de mond van managers ook iets duurder.

 

Er is een taaltheorie die zegt dat in zo’n geval een van de twee woorden gaat verdwijnen als er niet snel een klein betekenisverschil komt. Klinkt grip ook iets moderner? Heeft grip niet meer iets van be-grip? Het zou toch zonde zijn wanneer we geen greep krijgen op een mogelijk betekenisverschil en grip weer terug moeten sturen richting Engeland en Amerika.

gril / grill / grille

Er is een betekenisverschil.

 

gril

plotseling opkomende gedachte, bevlieging
Haar vader gaat wel heel gemakkelijk mee in haar grillen.

 

grill

vleesrooster
Leg jij nog wat vegaburgers op de grill?

 

grille

rooster aan de voorkant van een auto
Het was een lichte botsing, maar we moeten de grille wel vervangen.

 

Deze woorden hebben dezelfde uitspraak. De drie woorden in één zin: Echt weer een gril van hem om de grille als grill te gebruiken. 

« Vorige123Volgende »
Banner

Verwarwoordenblog

Nieuwsgierig naar de meest actuele blogs over verwarwoorden? Kijk verder op www.neerlandistiek.nl

 

 

Contact


Uitgeverij Boom
Prinsengracht 747
1017 JX Amsterdam
info@schrijfwijzer.nl
088-0301000

Jan Renkema

www.janrenkema.nl
© 2009 - 2025 Boom uitgevers Amsterdam • Privacy policy • Algemene voorwaarden
 
Vorige
Volgende
1 van 1 resultaten.