Er is een klein verschil in gebruik.

gaan om

als (belangrijkste) onderwerp hebben
Het gaat in dit spel wel degelijk om de knikkers.

gaan over

als onderwerp hebben
Deze film gaat over de juiste middenweg tussen goed en kwaad.

Het voorzetsel om wordt gebruikt om een onderwerp te accentueren. Als in het tweede voorbeeld had gestaan Het gaat in deze film om de juiste middenweg, dan bedoelt de spreker dat die middenweg het belangrijkst is in de film. Omdat om accent legt, kunnen we niet zeggen Waar het mij vooral over gaat, is ...

Er is geen betekenisverschil, alleen een verschil in stijl.

gaarne

met genoegen (heel formeel)
Taalantiquairs schrijven graag gaarne.

graag

met genoegen
Wilt u koffie? Ja graag!

In Graag zie ik uw reactie tegemoet is de betekenis 'met genoegen' iets afgezwakt tot 'verlangend uitzien naar'.

Zie ook woordparen als agrariër / boer en toeven / vertoeven voor eenzelfde verschil in stijl.

Er is soms een klein verschil in betekenis en gebruik.

gapen

de mond onwillekeurig wijd open doen en diep ademhalen (als gevolg van slaperigheid, honger, verveling, verbazing of zien gapen); ook met opzet (vaak wijder open dan bij geeuwen)
Wat een interessante lezing. Gaap! Gaap!
Wat sta je me nou aan te gapen!
Dokter tot patiënt: 'Gaapt u eens.'

geeuwen

de mond onwillekeurig wijd open doen en diep ademhalen (als gevolg van slaperigheid, honger, verveling of zien gapen) (vaak met meer spierspanning dan bij gapen)
Wat een interessante lezing. Geeuw! Geeuw!
Mijn moeder zei altijd 'gaaphonger', maar nu hoor ik vaker 'geeuwhonger'.
Als leeuwen geeuwen, gapen apen.

Er is een betekenisverschil.

garantie op

vrijwaring van kosten
Heb jij nog garantie op je televisie?

garantie voor

waarborg
In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst.

Soms wordt, in plaats van voor, ook van gebruikt: De garantie van spaargeld moet verbeteren. Het deel na van is dan een bepaling bij garantie.

De woorden overlappen, maar loof heeft een ruimere betekenis.

gebladerte    

bladerdek van bomen

Ik had de ijsvogel voor mijn lens, maar hij verdween in het gebladerte.

loof                

gebladerte, bladeren van knol- of pengewas

• De toegang tot het kasteel werd overschaduwd door het loof van eikenbomen.
• Aardappelloof is giftig, maar wortelloof is toch diervoeder?

Het gebruik van loof is veel ruimer. Ook samenstellingen als aardbeienloof, chrysantenloof en varenloof komen voor. Het gaat hier vaak om overdadig of veervormig blad, waardoor de associatie met ‘bladerdek’ voor de hand ligt. Als het blad niet overdadig is, spreek je van ‘bladeren’ of ‘blaadjes’. Maar ook daar is soms een onderscheid. Een roos heeft bladeren maar ook blaadjes. Prachtig zo’n onderscheid. Daarom kent deze verwarwoorden-rubriek geen einde. Want in welke gevallen is een blaadje een bloemblaadje? Ach, laten we eerst gewoon naar een roos kijken, die loopt al uit, ik zie al kleine blaadjes.

Er is een betekenisverschil.

gebonden aan

beperkt in vrijheid
Nee hoor, ik ben niet aan tijd gebonden.

gebonden door

tot iets verplicht
Ik ben gebonden door een belofte van geheimhouding.

Uiteraard kunt u door een belofte ook beperkt zijn in uw vrijheid. Daarom kan in het tweede voorbeeld ook aan staan. Maar in het eerste voorbeeld kan geen door staan.

Er is een betekenisverschil.

geboortedag

de verjaardag van een overleden persoon; dag waarop iemand geboren is
De geboortedag van deze componist is 13 juli 1867.

verjaardag

dag waarop men een jaar ouder wordt
De verjaardag van deze componist is 14 december.

Ook de naam van de dag waarop iemand geboren is, heet geboortedag: Mijn geboortedag was op maandag, wasdag.

Er is een betekenisverschil.

gebruiken

benutten
Welke benzine gebruiken jullie?

verbruiken

door gebruik opmaken
Hoeveel benzine verbruikt deze auto?

Je ziet ook wel benzinegebruik, maar benzineverbruik is toch iets beter, net als calorieverbruik en energieverbruik. Natuurlijk benutten wij de energie, maar het gaat erom dat die energie opgaat in iets anders. Dat is niet zo bij bijvoorbeeld het gebruiken van bouwland of van een code.

Zie ook zuinig met / zuinig op.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in gebruik.

gebruikersvriendelijk

vriendelijk voor gebruikers
Het nieuwe loketsysteem voor burgers is niet gebruikersvriendelijk.

gebruiksvriendelijk

vriendelijk in gebruik
Producten zijn pas gebruiksvriendelijk als de gebruiker geen handleiding nodig heeft.

Bij gebruikersvriendelijk ligt het accent op de personen die iets gebruiken, bij gebruiksvriendelijk gaat om het product zelf. Hetzelfde geldt voor gebruikersgemak en gebruiksgemak.

Er is een klein verschil in betekenis.

gebruiksaanwijzing             

instructie hoe je iets moet gebruiken

Al die knopjes wijzen zich vanzelf, je hebt geen gebruiksaanwijzing nodig.

handleiding                             

instructie om iets in elkaar te zetten

Ik wilde zelf het apparaat aansluiten, maar ik kon de handleiding niet volgen.

Het betekenisverschil is het verschil tussen ‘gebruik’ en ‘handeling’. De woorden worden vaak verward omdat ook een gebruiksaanwijzing handelingen kan bevatten: Druk eerst de deur goed dicht voor u de knop naar links draait. En uiteraard kan ook een handleiding aanwijzingen voor gebruik bevatten. Toch ligt dan de nadruk meer op de handeling van ‘het in gebruik nemen’.

Een bijsluiter is een speciaal soort gebruiksaanwijzing, namelijk voor medicijnen. En gebruiksaanwijzing kan ook figuurlijk worden gebruikt: Dat is iemand met een gebruiksaanwijzing.

Er is een klein verschil in betekenis, en gedenken is ruimer dan herdenken.

gedenken                   

denken aan: eervol in herinnering brengen; begunstigen 

Memento mori betekent: ‘gedenk te sterven’.

Gedenk de sabbatdag dat gij die heiligt.

Ik denk niet dat ze mij in haar testament gaat gedenken. 

herdenken                 

overdenken: eervol de herinnering levend houden (met een viering)

De jaarlijkse dodenherdenking trekt steeds meer jongeren.

De overlap in betekenis is ‘denken aan/over’, maar vanaf dat punt is er een klein verschil dat vaak in verband wordt gebracht met de tijdslijn: vroeger-nu-toekomst. Gedenken gaat eerder van vroeger tot nu, herdenken heeft ook nog een toekomstperspectief. Daarom staat er in Apeldoorn een gedenknaald. Maar spreken we van een herdenkingsbijeenkomst als er een bijeenkomst wordt belegd om stil te staan bij wat een belangrijke historische gebeurtenis ons nu nog te zeggen heeft. Daarom ook gedenken wij een geboortedag en herdenken wij de Tachtigjarige Oorlog. Als dit onderscheid klopt, dan is er verschil tussen de volgende zinnen:

In de kathedraal wordt morgen een dienst gehouden ter herdenking van de dodelijke slachtoffers.

In de kathedraal wordt morgen een dienst gehouden ter gedachtenis aan de dodelijke slachtoffers.

In het eerste geval zou dan meer het accent liggen op hoe we verder moeten leven na een tragische gebeurtenis. Zo’n dienst heet dan een herdenkingsdienst. Bij een gedachtenisdienst gaat het eerder om het denken aan mensen die gestorven zijn. 

Wel valt er iets af te dingen op dit onderscheid. Neem bijvoorbeeld gedenkjaar en herdenkingsjaar. Als u de sterfdag of de geboortedag van een beroemde musicus wilt markeren, is er dan verschil tussen gedenken en herdenken. Ja, maar misschien ligt dat aan de beroemdheid van de componist of het aantal officiële bijeenkomsten, dus eerder een gedenkjaar bij de honderdste geboortedag van de Zangeres Zonder Naam, en voor Bach eerder een herdenkingsjaar?

Er is een betekenisverschil.

in het geding zijn

ter bespreking, aan de orde, ter discussie zijn
Met het nieuwe leenstelsel komt de toegankelijkheid van het hoger onderwijs niet in het geding.

in het gedrang zijn

in gevaar, op het spel staan
Met dit nieuwe pensioenvoorstel kan de koopkracht wel degelijk in het gedrang komen.

Geding betekent van oorsprong 'rechtszaak' (rechtsgeding). Van daaruit ontwikkelde zich de meer algemene betekenis 'discussie'. Soms komt de betekenis van in het geding dicht in de buurt van die van in het gedrang. Zie het tweede voorbeeld. Want een zaak kan ook ter discussie komen omdat men bang is dat er iets op het spel staat. Maar bij gedrang is er geen sprake meer van discussie.

Tussen deze twee tijdaanduidende voorzetels bestaat een klein verschil in betekenis.

gedurende

zo lang als de aangegeven tijdsperiode

Gedurende het festival zullen veel bezoekers in tenten of caravans worden gehuisvest.

tijdens

op een moment binnen de aangegeven tijdsperiode

Tijdens het festival mag ook onze vereniging een presentatie verzorgen.

Het verschil is in feite al gegeven door de woorden zelf: tijdens benadrukt een bepaalde ‘tijd’,  en gedurende benadrukt de ‘duur’. Toch kan er overlap in betekenis ontstaan. Want ‘tijd’ geeft niet alleen een bepaald moment aan, maar ook een bepaalde tijdsduur. Denk maar aan de rondetijden bij het schaatsen. Zo is te verklaren dat tijdens ook in de betekenis gedurende wordt gebruikt, zeker als een ander woord in de zin het aspect van ‘duur’ of ‘herhaling’ oproept. In het eerste voorbeeld hieronder roept ‘steeds’ de ‘duur’-betekenis op. En in het tweede voorbeeld is de hele periode van het festival bedoeld.

• Tijdens het festival kwamen er steeds meldingen binnen van overlast.
• Parkeren tijdens het festival kan alleen achter het marktplein.

Andersom is vreemder: gedurende in de betekenis van tijdens. Vergelijk de volgende twee zinnen:

• Gedurende het festival kwamen er slechts twee meldingen van overlast.
• Gedurende het festival kwamen er af en toe meldingen van overlast binnen.

De eerste zin geeft de ‘duur’-betekenis: de periode van het festival. In de tweede zin botsen de aspecten ‘moment’ en ‘duur’. De toevoeging ‘af en toe’ ziet op momenten, maar door ‘gedurende’ ligt het accent toch op de periode, met daarin de momenten van ‘meldingen’. Daarom is in het tweede voorbeeld Tijdens beter.

Duidelijk? Kies dan bij de volgende zinnen of beide mogelijkheden kunnen of dat één van de twee de voorkeur heeft of dat één van de twee echt fout is.

Gedurende het festival …        Tijdens het festival …

a  … blijft het centrum bereikbaar.

b … was er slecht één melding van overlast.

c … zal ook onze band ‘high country jazz’ te beluisteren zijn.

d … zijn de winkels elke avond open. 

In a zijn beide mogelijkheden goed. Wel is Tijdens hier iets beter. Immers het centrum zal af en toe bezocht worden; het gaat dus om tijdstippen binnen een periode. In b zijn ook beide mogelijkheden goed. Wel is Gedurende hier iets beter omdat het gaat om de duur van het hele festival. In c kan alleen Tijdens; bij Gedurende speelt de band zonder onderbreking het hele festival door. In d heeft Tijdens de voorkeur. De woorden ‘elke avond’ roepen al ‘duur’ op; daarom is Gedurende pleonastisch. En nu maar hopen dat u zich tijdens, of nog liever gedurende deze oefening verwonderd hebt over subtiele nuanceringen in tijdaanduidende voorzetsels.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in combinatiemogelijkheden.

geen
ontkenning bij een zelfstandig naamwoord
Ik lust geen bier.

niet

ontkenning bij een werkwoord of hele zin
Ik houd niet van bier.

Bij geen gaat het om het 'niet van bíér houden'. Bij niet gaat het om het 'niet hóúden van bíer'. Het gaat dus om een verschil in het bereik van de ontkenning. Geen heeft een beperkter bereik dan niet. Vergelijk:

• Dit is een procedure waarbij geen bijzondere voorzorg is vereist.
• Dit is een procedure waarbij niet een bijzondere voorzorg is vereist.

In de eerste voorbeeldzin hoort de ontkenning alleen bij voorzorg, en kan er dus wel iets anders vereist zijn. In de tweede zin is 'iets niet vereist'.

Onze taal zou onze taal niet zijn als er geen/niet zinsparen als de volgende gevonden kunnen worden:

In de eerste zin bepaalt geen het woord goed. Goed is hier kennelijk als iets zelfstandigs gedacht. In de tweede voorbeeldzin bepaalt niet de woorden goed doen. Overigens, niet in elke zin is geen goed. Van de volgende zinnen is de eerste fout:

• Ik heb geen genoeg geld bij me.
• Ik heb geen geld genoeg bij me.
• Ik heb niet genoeg geld bij me.

De woorden verschillen in betekenis.

geest              

levensbeginsel van het lichaam

zetel van denken, voelen, willen

Dat was een bijzondere ervaring, die staat me nog helder voor de geest.

ziel                 

levensbeginsel van lichaam én geest

dat wat gedacht wordt bovenmenselijk te zijn

Odysseus sprak in de onderwereld met de zielen van de gestorvenen.

Het hier geformuleerde onderscheid is niet bedoeld om in discussie te gaan met theologen of filosofen, maar probeert het alledaagse taalgebruik te beschrijven. De aspecten denken-voelen-willen in de betekenis geest zien we terug in: fris van geest (denken), naargeestig (voelen) en geestdriftig (willen). Het woord wordt ook in de afgezwakte betekenis ‘sfeer’ of ‘stijl’ gebruikt: in dezelfde geest. Met het accent op het aspect ‘denken’ kan geest ook ‘begaafdheid’ betekenen: Hoe groter geest, hoe groter beest. En omdat de geest niet-lichamelijk, dus vluchtig is, kan het ook ‘vluchtige stof’ betekenen: Nu is de geest uit de fles. Dat is iets heel anders dan de ziel van de fles waarmee heel geheimzinnig de ronde instulping aangeduid wordt in de bodem van een fles met of voor geestrijk vocht.

Een woord dat dicht bij ziel komt, is psyche. Maar dit wordt tegenwoordig vooral gebruikt in een betekenis die dichter ligt bij geest: geheel van denken-voelen-willen, ofwel ‘gemoedsaard’: Het gaat hier om een ervaring die veel schade aan zijn psyche heeft toegebracht. Mocht u in de vorige zin haar hebben verwacht, dan bewijst ook u dat het hier vaak om een ‘vrouwenwoord’ gaat.

De ziel als een ‘zelf’ dat niet te herleiden is tot de geest, roept uiteraard tal van vragen op, maar die zijn niet taalkundig te beantwoorden. Taalkundig blijft het wel interessant waarom we in de volgende uitdrukkingen nooit geest gebruiken.

Met hart en geest

Twee geesten één gedachte

Hoe meer geesten, hoe meer vreugd

Met je geest onder de arm lopen

Ogen zijn de spiegels van de geest

Nog een vraag. Wat zegt u: een gezonde geest in een gezond lichaam of een gezonde ziel in een gezond lichaam? De uitdrukking met ziel hoor je vaak, maar geest lijkt hier toch beter, want die geest is er niet meer als het lichaam er niet meer is, terwijl de meningen over de ziel op dit punt verschillen.

Er is een betekenisverschil.

geheim

iets dat voor anderen verborgen wordt gehouden
Weet je wat het geheim is van een goed huwelijk? Elkaar elke dag wat gunnen.

mysterie

iets dat een mens niet helemaal kan begrijpen
Het ontstaan van de aarde zal wel altijd een mysterie blijven.

Een geheim kan ontdekt worden, is dus in principe kenbaar, maar een mysterie is niet kenbaar. Dus in het boek Het geheim van het verdwenen mysterie kan het geheim worden opgelost, maar het mysterie niet. Wel is er een kleine overlap in betekenis. Omdat een geheim verborgen is, is het moeilijk te doorgronden. Die betekenis licht op in Wat is toch het geheim van hun liefde? Maar sterker dan 'moeilijk te doorgronden' is 'niet te doorgronden'. En die betekenis licht op in Al sinds de oudheid bezingen dichters het mysterie van de liefde over de dood heen.

Er is geen betekenisverschil.

Vroeger betekende verhemelte alleen een zoldering of een plafond, maar tegenwoordig wordt het ook gebruikt voor gehemelte, de boven-binnenkant van de mond. Jammer eigenlijk, dat de woorden nu door elkaar worden gebruikt. Het was zo’n aardig onderscheid: ge voor de hemel van een mond, en ver voor de hemel van een kamer.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.

gehuwd

getrouwd
Zij zijn gehuwd in gemeenschap van goederen.

getrouwd

gehuwd
Wij zijn al zeventien jaar gelukkig getrouwd.

De woorden zijn meestal inwisselbaar. Wel is gehuwd iets formeler dan getrouwd. Vergelijk ook huwelijksfeest en trouwfeest.

Je denkt bij gehuwd toch net iets eerder aan de burgerlijke staat. Ook kan getrouwd de activiteit van het huwen aangeven: Bent u eerder gehuwd, neem dan contact op met de gemeente waar u destijds bent getrouwd.

De woorden worden wel door elkaar gebruikt in de figuurlijke betekenis, maar toch is er dan ook een klein verschil.

geitenpaadje       

voor mensen slecht begaanbaar pad waar gewoonlijk geiten langslopen; figuurlijk: moeilijke route om toch je doel te bereiken

• Hier houdt het wandelpad op, maar we kunnen iets hogerop verder via een geitenpaadje.
• In deze financiële crisis is er een geitenpaadje gevonden om het verbod op bonussen te omzeilen.

olifantenpaadje   

niet-officieel pad om een route in te korten; figuurlijk: snelle oplossing bij een opgelegde beperking.

• Op het grote gazon was een olifantenpaadje uitgesleten als kortste route naar de collegezaal.
• In corona-tijd cliëntenraad en crisisteam samenvoegen, dat is echt een olifantenpaadje.

De figuurlijke betekenissen zijn gemakkelijk te verklaren. Het pad dat ontstaat doordat geiten erlangs lopen, is slecht begaanbaar voor wandelaars. Maar als er geen weg is, dan is een geitenpaadje de enige oplossing. Dus als je in een onderhandelingsproces geen resultaat boekt omdat er via de officiële kanalen geen contact mogelijk is, dan kan het handig zijn om toch zo’n lastig paadje te nemen in de hoop op resultaat.

Olifanten kiezen doorgaans de kortste route door de jungle. Dat heet dan overigens wel een olifantenpad en geen olifantenpaadje. Vandaaruit is de betekenis ‘afsnijding’ ontstaan. Met zo’n ‘afstekertje’ hoef je geen omweg te maken om je bestemming te bereiken. En zo’n ‘weggetje tussendoor’ of ‘sluiproute’ kun je dan ook gebruiken in een figuurlijke betekenis: een snellere of handiger manier om je doel te bereiken.

De figuurlijke betekenissen vertonen wel een overlap. Als er geen makkelijk begaanbare weg is om je doel te bereiken dan kun je met een geitenpaadje toch verdergaan. En met zo’n geitenpaadje omzeil je dan beperkingen, net zoals bij een olifantenpaadje waar je misschien eerst linksaf en rechtsaf moest. Toch is er wel een onderscheid. Een geitenpaadje suggereert dat er geen weg is, en dat je een smal, kronkelig en lastig begaanbaar ander paadje moet kiezen. Zie het voorbeeld over het verbod op bonussen. En een olifantenpaadje suggereert dat je omwegen probeert te omzeilen met een ‘short cut’. Zie het voorbeeld waarin twee raden worden samengevoegd die elk heel andere bevoegdheden hebben.

Als het onderscheid te subtiel blijft, denk dan aan de dieren die de naamgevers zijn: geiten klimmen een berg op waar wandelaars nauwelijks verder kunnen. Olifanten lopen in de jungle gewoon rechtdoor. Dus een geitenpaadje is lastig, smal en kronkelig met klimwerk. En een olifantenpaadje gaat zonder omwegen recht op het doel af.

Er is een betekenisverschil.

gek met

enthousiast in de weer met
Opa is gek met zijn kleinkinderen.

gek op

dol op
Opa is gek op zijn kleindochter.

gek van

helemaal in de ban van
Opa is gek van zijn nieuwe modelspoorbaan.

En natuurlijk kan men ook ergens gek van worden: als opa alleen maar over treintjes praat, wordt oma daar misschien gek van.

Er is een klein betekenisverschil.

geliefd

bemind, gewaardeerd (vaker door karakter)

Hij was bij zijn manschappen zeer geliefd vanwege zijn nuchtere houding.

populair

geliefd in bredere kring (vaker door daden)
Onze burgemeester is minder populair geworden door die gekke huisvestingsaffaire.

Natuurlijk kunnen we ook zeggen dat koningin Wilhelmina geliefd was onder het volk, maar we doelen dan toch eerder op iets duurzaams, haar karakter. Populariteit is vaak wat oppervlakkiger en kan ook sneller verminderen (na een paar verkeerde daden).

Er is een klein verschil in betekenis.

gelijk

hetzelfde; direct; op hetzelfde moment
Deze landen eindigden met een gelijk aantal medailles.
Als je naar de bakker gaat, kun je dan gelijk ook even naar de groenteboer?
We pakten onze tassen in, en gelijk ging de bel.

gelijkertijd

op hetzelfde moment
Op het andere net werd gelijkertijd een detective uitgezonden.

gelijktijdig

op hetzelfde moment; in dezelfde periode
Je moet de toetsen wel gelijktijdig indrukken.
Er zouden regels moeten komen voor het gelijktijdig gebruik van medicijnen.

tegelijk

op hetzelfde moment; zowel... als, ook
Je kunt geen twee dingen tegelijk doen.
Deze knop is voor aan en uit tegelijk.

tegelijkertijd

op hetzelfde moment
Kan ik dit bestand op twee printers tegelijkertijd printen?

Je zou verwachten dat het langste tijd-woord, tegelijkertijd, met het overbodige te en de naamval er achter gelijk, niet zo vaak voorkomt, maar dit woord is veel frequenter dan gelijktijdig, ook in hedendaags taalgebruik; gelijkertijd komt aanzienlijk minder voor. Het woord gelijktijdig heeft wel een iets ruimere betekenis dan de andere twee tijd-woorden.

Er is betekenisverschil.

geluid
dat wat hoorbaar is (door trilling in de lucht)
Wat hebben jullie je goed verstopt! Maak eens een geluidje?

klank
(geluid met regelmatige trilling) manier waarop iets klinkt
Wat een schelle klank heeft deze piano. Nu moet ik zeker zachter spelen, want de buren zijn heel geluidsgevoelig.

Een klank is dus een ‘regelmatig’ geluid. Vaak worden bij een klank verschillende aspecten onderscheiden: hoogte, volume, timbre, enz. Maar die aspecten horen ook bij geluid. Het verschil tussen regelmatige trillingen (klank) en onregelmatige trillingen (geluid) zorgt ervoor dat we niet spreken van een ‘geluidsschaal’ maar van een ‘klankschaal’, niet van ‘klankoverlast’ maar van ‘geluidsoverlast’. – Nee, nooit zomaar iets aannemen. Geluidstechnici die de akoestiek van een zaal testen, kunnen wel spreken over ‘klankoverlast’, het te lang doorklinken van een klank (de galm). En ‘geluidsschaal’, met een andere betekenis van ‘schaal’, is een ander woord voor ‘decibelschaal’.