Er is geen betekenisverschil.

Sommige woorden hebben een meervoud op -en en op -s. Doorgaans is er geen betekenisverschil, wel kan er een stijlverschil zijn. Voor meer van deze woordparen kijkt u bij aardappelen / aardappels.

In sommige gevallen is er wel verschil in betekenis, zoals bij portieren / portiers. Voor meer voorbeelden daarvan kijkt u bij curatoren / curators.

Er is een betekenisverschil.

rede

verstand, begripsvermogen
Een redeloos iemand kun je moeilijk tot rede brengen.

reden

argument, motief
De reden die hij gaf voor zijn wegblijven bleek een smoesje te zijn.

Een rede is ook een toespraak of een plaats om voor anker te gaan (de rede van Texel). En beide woorden in één zin: Zei Pascal niet dat het hart zijn redenen heeft die de rede niet kent?

Er is een klein betekenisverschil.

redenatie

argumentatie, betoog (vaak: vreemde redenering)
Die hele theorie van democratie in de Arabische wereld brengen: wat een redenatie!

redenering

argumentatie, betoog
Zijn redenering kwam erop neer dat cruisevakanties juist het leven bekorten.

Voor meer woordparen waarbij het achtervoegsel -atie / -ering tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij fundatie / fundering.

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar verschillen soms heel subtiel in betekenis.

reeks             

rij van opeenvolgende elementen, eerder met nadruk op ‘gelijksoortig’

De opeenvolging van getallen waarbij elk getal de som is van de twee voorafgaande staat bekend als de reeks van Fibonacci (0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, enz.).

serie              

rij van opeenvolgende elementen, eerder met nadruk op ‘bij elkaar behorend’

Wat zijn de laatste vier cijfers van het serienummer van uw fiets?

Sommige taalgebruikers voelen verschil in duur tussen een reeks van jaren en een serie van jaren. Een reeks zou dan langer zijn dan een serie, maar dit verschil vinden we niet terug in het gebruik op internet. Toch zit dit verschil ‘langer – korter’ misschien wel in het woordpaar boekenreeks – boekenserie. Een ander miniem verschil is misschien duidelijker. Kunnen reeks en serie in de volgende zinnen worden verwisseld?

• Studentenvereniging moet groentijd anders inrichten na een reeks incidenten.
• Rode Kruis haalt medewerkers terug na een serie incidenten.

Ja, de woorden zijn inwisselbaar. Maar bij een reeks zou het dan eerder gaan om gelijksoortige incidenten, in dit geval geweld en vernedering van eerstejaars. Bij een serie 

zou het dan eerder gaan om diverse, maar bij elkaar behorende incidenten: beschieting van ziekenhuizen, weigeren diplomatiek paspoort, kaping van ziekenauto’s, enz. Het verschil ‘gelijksoortig – bij elkaar behorend’ zou dan wellicht ook kunnen verklaren waarom we niet spreken van een tv-reeks of een reeksmoordenaar. We spreken over een tv-serie want het gaat hier niet om de gelijksoortigheid van de diverse afleveringen, maar om het feit dat ze bij elkaar horen. En een seriemoordenaar pleegt misschien wel moorden die op elkaar lijken, dus gelijksoortig zijn, maar het gaat er hier eerder om dat de diverse moorden bij elkaar horen omdat ze afkomstig zijn van één dader. En nu maar hopen dat dit vermoeden van onderscheid een reeks (gelijksoortige) bevestigingen of anders een serie (diverse maar bij elkaar horende) commentaren oplevert, opdat dit mogelijke verschil verder kan worden verhelderd.

Er is soms een betekenisverschil.

als regel

verwijzing naar een regel, gewoonlijk
Als regel worden vacatures eerst intern opengesteld.

in de regel

gewoonlijk

In de regel heeft deze behandeling na 7 tot 10 dagen effect.

Als regel wordt voornamelijk gebruikt in de betekenis van in de regel. Strikt genomen is als regel een verwijzing naar een regel. Maar kennelijk speelt dan het gezegde geen regel zonder uitzonderingen een rol, waardoor de betekenis 'gewoonlijk' de overhand krijgt. Wanneer u echt een verwijzing naar een regel bedoelt, kunt u beter anders formuleren, bijvoorbeeld: Bij ons geldt de regel dat vacatures eerst intern worden opengesteld.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Regiem mag bij ons ook gespeld worden zoals in de taal van herkomst, het Franse regime. Het meervoud krijgt in beide gevallen de -s eraan vast: regiems, regimes.

Het blijft wel een raadsel waarom voor dit woord ook het Nederlandse spellingregiem van kracht is, maar waarom wij bijvoorbeeld niet criem hebben naast crime. Enfin, u kunt zich nu verheugen over een woord met een dubbel paspoort.

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

Er is een betekenisverschil.

reizen

op reis zijn (reisde, heeft en is gereisd)
Ik vrees dat door de ov-chipkaart de reisprijzen sterk zullen stijgen.

rijzen

stijgen, omhooggaan (rees, is gerezen)
Sterker nog, ik denk dat de reiskosten de pan uit zullen rijzen.

De variatie ei-ij kent meer woordparen. Voor andere struikelblokken kijkt u bij bereiden / berijden.

Er is een klein betekenisverschil.

in relatie met

eerder een gelijkwaardige relatie
Hoe ziet u dit in relatie met wat de vorige spreker opmerkte?

in relatie tot

eerder een ongelijkwaardige relatie
In relatie tot het vorige onderwerp zou ik nog een korte opmerking willen maken.

Hetzelfde onderscheid geldt bij in tegenstelling met / tot, in vergelijking met / tot en in verhouding met / tot. Vergelijk ook koppeling tussen (gelijkwaardig) en koppeling aan / met (ongelijkwaardig). Maar in veel gevallen is dit heel subtiele verschil niet relevant. Zie ook contrast met / tussen.

Er is een betekenisverschil.

relict

overblijfsel uit vroegere tijd
Deze heide met vennetjes is een relict van het vroegere landschap.

relikwie

overblijfsel van een heilige dat wordt vereerd, kostbaar aandenken
Onder het altaar in dit klooster zijn relikwieën ingemetseld van de heilige Benedictus.

Beide woorden in één zin: Het vereren van relikwieën of relieken wordt door moderne gelovigen beschouwd als een relict van een bijna verdwenen religieuze cultuur.

De woorden betekenen nog hetzelfde, maar lijken nu elk ook een eigen weg te gaan.

reliek             

zie relikwie; historisch object waaraan bijzondere waarde wordt toegekend

In het Haags Historisch Museum zijn twee relieken tentoongesteld: een vingerkootje van Jan de Witt en de tong van zijn broer Cornelis.

relikwie         

zie reliek; overblijfsel van een door gelovigen als heilig vereerd persoon

In de Sint-Janskathedraal in den Bosch bevindt zich een standbeeld van paus Johannes Paulus II met in de voet van het beeld een relikwie met een druppel bloed van de paus.

Het ‘object’ in de omschrijving van reliek kan van alles zijn, vanaf de verfzakjes van Rembrandt tot het pistool waarmee Pim Fortuyn is vermoord. Bij een ‘overblijfsel’ in de omschrijving van een relikwie gaat het om lichaamsdelen, stukken kleding of voorwerpen waarmee die persoon in aanraking is geweest. Onze taal kent ook nog een algemener woord voor ‘overblijfsel uit vroeger tijd’, namelijk relict: De capslocktoets lijkt me een relict uit de tijd dat we nog echte typemachines hadden.

De betekenisontwikkeling bij het woordpaar reliek – relikwie is een goed voorbeeld van de werking van het principe van Von Humboldt. Zie de inleiding op het Verwarwoordenboek: Als een taal twee woorden heeft met dezelfde betekenis zal een woord verdwijnen of er zal betekenisverschil ontstaan. In 2014 kon ik bij de behandeling van relict-relikwie nog geen melding maken van een beginnend onderscheid, maar nu lijkt zich het volgende af te tekenen: een reliek is werelds (en ook nog religieus), maar een relikwie is alleen religieus. Zie bijvoorbeeld deze uitspraak uit begin 2020 over het zwaard waarmee Oldenbarnevelt is onthoofd en de kist waarin Hugo de Groot uit het slot Loevestein is ontsnapt: Het gaat niet om zomaar een zwaard en niet om zomaar een kist. Het zijn historische relieken, die de Nederlander dichterbij de nationale geschiedenis brengen. Dus reliek gaat richting wereld, maar een relikwie blijft in de kerk.

Er is een klein betekenisverschil.

religieus        

horend bij een religie, godsdienstig, gelovig

• Eerst kwam zij nooit in een kerk, maar op latere leeftijd werd ze heel religieus.

• Geloof je nou echt dat die acties zijn ingegeven door religieus fanatisme?

spiritueel      

gericht op het geestelijke of het bovennatuurlijke

• Hij kreeg zijn spirituele vorming in een klooster van de benedictijnen.

• Ik krijg zo’n hekel aan dat spirituele gedoe met aura’s en chakra’s.

Het onderscheid tussen religie en godsdienst is al behandeld in het Verwarwoordenboek (zie godsdienst / religie). Er bestaat overigens ook een subtiel verschil tussen gelovig en godsdienstig. Als je gelovig bent, geloof je in een God, maar met godsdienstig zeg je ook dat je tot een bepaalde godsdienst behoort.

Vaak gaat religieus samen met ‘kerkelijk’, maar dat hoeft niet. En bij spiritueel is de band met ‘kerkelijk’ nog losser. Het gaat bij de verschillen tussen religieus en spiritueel om twee aspecten. 1. Spiritueel is breder dan religieus. Iemand die zich bezighoudt met reiki of tarot of het omarmen van bomen, kan zich ook spiritueel noemen. 2. Spiritueel is meer individueel en op ervaring gericht, meer op basis van een ‘interne bron’. Iemand die zich religieus noemt kan ook bedoelen dat hij wel in ‘Iets’ gelooft (een ‘externe bron’) en daarom af en toe een kaarsje opsteekt in een kerk.

De woorden in één vraag, met een cabaretesk antwoord: Bent u gelovig, godsdienstig, of misschien religieus of spiritueel? – Nee, ik ben niet-praktiserend atheïst.

Er is een klein betekenisverschil en een verschil in stijl.

respectieve

afzonderlijke (bijvoeglijk naamwoord)
Deze handelsmerken zijn geen gemeenschappelijk bezit, maar eigendom van de respectieve bedrijven.

respectievelijk

achtereenvolgens (bijvoeglijk naamwoord en bijwoord)
De instroomcijfers voor havo en vwo zijn respectievelijk 23 en 15 procent.

Respectievelijk werd vroeger alleen als bijwoord beschouwd, maar tegenwoordig komt het ook voor als bijvoeglijk naamwoord; dus de respectievelijke bedrijven is ook goed. Vaak kan het woord trouwens zonder bezwaar weg, bijvoorbeeld in de respectievelijke bedrijven IntCom, Digitekst en Webplus.

In de betekenis 'achtereenvolgens' (respectievelijk) zit ook het aspect 'afzonderlijk'. Maar verwarring treedt zelden op. Niemand zal denken dat in de volgende zin de beide medewerkers zeventien maanden kregen: Tien respectievelijk zeven maanden geëist tegen twee frauderende welzijnsmedewerkers.

De woorden verschillen in woordsoort en dus ook in gebruik. In het ene geval is het een bijvoeglijk naamwoord en in het andere geval een bijwoord. Kijk voor nog enkele bekende struikelblokken bij buitenlands / buitenslands.

De woorden worden door elkaar gebruikt in de ‘herstel’-betekenis, maar ‘statushouders’ zien wel degelijk verschil.

restaurateur             

hersteller; restauranthouder, uitzendkok

• Na de opleiding garage-carrosserie specialiseerde hij zich als restaurateur van oldtimers.
• Hij volgde zijn vader op als restaurateur van het beroemde Le Vent d’Armor in Quartier Latin in Parijs.
• Nee, dit is niet zomaar catering aan huis, het gaat om een echte restaurateur.

restaurator               

hersteller van kunstwerken, behoudkundige voor materieel erfgoed

In deze documentaire over het beroemde drieluik Het Lam Gods is prachtig verfilmd hoe restaurators te werk gaan.

Aan dit woordpaar kun je goed zien hoe lenig onze taal is in het opnemen van betekenisonderscheidingen met als criterium ‘status’ of ‘extra deskundigheid’. Het herstellen van oude meubels of auto’s is natuurlijk van geheel andere orde dan het herstellen van kunstwerken. Logisch dat de beroepsgroep ‘behoudkundigen voor materieel erfgoed’ zich op dit punt wil onderscheiden, ook met specialisaties als email- of textielrestaurator. En dan is het meervoud restaurators ook net iets deftiger dan restauratoren.

Wel krijgen we dan het probleem dat een oldtimer ook als materieel erfgoed gezien kan worden. En wat te denken van het weer toegankelijk maken van oude filmrollen? Hoe dan ook, de uitgang -tor straalt meer deskundigheid uit, want daarvoor is een opleiding nodig om oude kunstwerken in ere te herstellen. En de uitgang -eur roept eerder associaties op met herstellen van wat kapot is. Daar heeft een amateur geen speciale scholing voor nodig.

Misschien toch een waarschuwing. Laten we deze onderscheidingsmogelijkheid met gepaste voorzichtigheid hanteren. Dus niet naast curator ook curateur (minder deskundig?) of naast conservator ook conservateur (hobbyist?). En zeker niet naast formateur ook nog formator (iemand die al veel kabinetten heeft geformeerd). Ook is het niet nodig om onze taal te belasten met andere onderscheidingen zoals een ventilateur voor een verplaatsbare tafelventilateur naast een ventilator voor grote losse wieken aan het plafond of een inbouwsysteem in badkamer.

Natuurlijk is er kritiek mogelijk op de status-onderscheiding restaurateur-restaurator. Maar zeg nou zelf, je spreekt in een sterrenrestaurant toch liever met de restaurateur dan met de restauranthouder.

Er is een klein betekenisverschil.

richten aan

verzenden
U kunt uw brief richten aan het hoofd Personeelszaken.

(zich) richten naar

in een bepaalde richting stellen, zich aanpassen
Ik richt mij naar haar voorkeuren.

(zich) richten op

nastreven
Deze organisatie richt zich op verbetering van de leefomstandigheden aldaar.

(zich) richten tegen

zich verzetten tegen
Hij richtte zich in zijn betoog vooral tegen de onzorgvuldige besluitvorming.

(zich) richten tot

aanspreken
Ik richt mij nu direct tot de voorzitter.

Er is dus een subtiel verschil tussen de volgende formuleringen:

• Aan wie is uw brief gericht? (Wie is de geadresseerde?)
• Tot wie is uw brief gericht? (Wie spreekt u eigenlijk aan?)

Er is geen betekenisverschil.

risico op

risico van
Alcohol verhoogt het risico op een miskraam.

risico van

risico op
Alcohol verhoogt het risico van een miskraam.

Het voorzetsel van heeft de oudste rechten. Voor een zogenoemde beknopte bijzin is alleen van mogelijk: Het gaat om jongeren die het risico lopen van de school voortijdig te verlaten. Als het geen bijzin is, is op wel mogelijk: Het risico op voortijdige schoolverlating is groot.

De combinatie risico op is wel bekritiseerd als contaminatie van risico van en kans op, maar deze vermenging wordt niet (meer) herkend.

Er is een klein betekenisverschil.

risicovol

vol gevaren
Het schijnt zo te zijn dat jongeren echt niet kunnen inzien dat ze zich risicovol gedragen.

riskant

gewaagd
Een thuisbevalling zou nu te riskant zijn.

Riskant is iets subjectiever en sterker dan risicovol. Het kan in één zin: Risicovol ondernemen van rederijen heeft de cruisevaart tot een riskante markt gemaakt. En nog een: Banken spreken graag over een risicovolle belegging terwijl ze in feite een riskante belegging bedoelen.

Er is een klein betekenisverschil.

ruilen

iets geven of ontvangen voor iets anders (doorgaans: van eigenaar wisselen)
Alleen wanneer u uw kassabon toont, kunt u uw aankoop ruilen.

verruilen

iets geven voor iets anders (doorgaans: vanuit de eigenaar gedacht)
Jonge vaders kunnen een werkdag verruilen voor een pappadag.

Bij ruilen horen de voorzetsels met, tegen en voor; bij verruilen heeft voor de voorkeur. Bij ruilen gaat het eerder om een transactie tussen twee personen. Bij verruilen ligt het accent op de ene persoon die iets inwisselt. Strikt genomen ruilt men dus een weekenddienst met een collega, en verruilt men vakantiedagen voor korter werken.

Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in gebruik.

ruilen met

inwisselen (met een persoon)
Zeg, wil jij met hem van plaats ruilen?

ruilen tegen / voor

inwisselen
Ik moet nog dollars ruilen tegen / voor euro's.

De voorzetsels tegen en voor hebben hier dezelfde betekenis: je kunt een vrijheidsstrijder ruilen tegen of voor gijzelaars. En dat doen dan bijvoorbeeld opstandelingen met de regering.

Wel ligt bij tegen het accent eerder gelijkelijk op de beide objecten a en b die geruild of ingeruild worden. Bij voor (ten behoeve van) ligt het accent eerder op b, dat dan als beter gezien wordt: Hier kunt u uw oude schoenen ruilen voor een nieuw paar schoenen. Zie ook uitwisselen met / tegen.

Waarschuwing: dit moet u alleen lezen wanneer u zich voorbereidt op een dicteewedstrijd of wanneer u het prettig vindt om suppoosten in musea aan te spreken op mogelijke foutjes in onderschriften bij schilderijen.

Onze Gouden Eeuw heeft aan schilders diverse Ruisdaelen of Ruysdaelen opgeleverd. In die tijd was de schrijfwijze van achternamen nog niet zo vastgelegd als nu. De schilder -i, Jacob van Ruisdael (1629–1682), is vooral bekend geworden door zijn Hollandse luchten met die prachtige wolkenpartijen. De schilder-y, zijn oudere neef Salomon van Ruysdael (1603?–1670) was meer geïnteresseerd in de typisch Hollandse (rivier)landschappen. Vandaar dat we ruisdaelluchten schrijven en ruysdaellandschappen. Maar mocht u dit weer vergeten en toch ruysdaelluchten schrijven, dan kunt u zich er altijd uit redden door te wijzen naar de luchten boven de rivierlandschappen van Ruysdael.

Er is een klein betekenisverschil.

te ruste leggen

begraven; laten rusten / slapen
Na de rouwdienst leggen wij moeder te ruste op het parochiekerkhof.

te rusten leggen

laten rusten / slapen; begraven
De prinses legde zich te rusten onder het grote baldakijn.

Voor de betekenis 'begraven' wordt meestal de vorm zonder -n gebruikt. Maar let op, laat uit de context duidelijk zijn of de prinses nog leeft als ze te ruste wordt gelegd.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Een zelfstandig naamwoord op -s krijgt in het meervoud doorgaans een z: laars-laarzen, hals-halzen. In enkele gevallen blijft de s staan, omdat die in het meervoud ook gehoord wordt: impulsen, tendensen, walsen. In sommige gevallen zijn s en z beide goed, omdat beide uitspraakvarianten frequent voorkomen, zoals bij sausen / sauzen. Voor meer voorbeelden kijkt u bij forensen / forenzen.

Sausen of sauzen komt ook nog voor als werkwoord met de betekenis: 'een muur verven'. Het gebruik van de s of de z veroorzaakt bij het vervoegen van de werkwoorden een verschil in schrijfwijze. Het is sausen-sauste-gesaust of sauzen-sausde-gesausd.

Er is een betekenisverschil.

sceptisch

twijfelend aan een goede afloop, vol bedenkingen
Oppositiepartijen blijven sceptisch over voorstellen kabinet.

septisch

ziektekiemen bevattend, rottend
Een septische put, of op zijn Engels 'septic tank', is eigenlijk een beerput.

Sceptisch wordt uitgesproken met een k maar ook zonder, net zoals in scène. Hetzelfde geldt voor scepter. Beide uitspraken zijn goed. Er zijn taalgebruikers die de voorkeur geven aan de k-uitspraak om verwarring met septisch te voorkomen. Maar die kans is erg klein. Ook een zin als de volgende is duidelijk met een s-uitspraak: Onze dokter is nogal sceptisch over de antiseptische werking van bergamotolie.

Er is geen verschil in betekenis, wel soms in gebruik.

zich schamen om

zich ongemakkelijk of schuldig voelen, zich generen
Zij schaamde zich om wat hij allemaal raaskalde.

zich schamen over

zich generen (vaker: over een activiteit)
Zij schaamde zich over het drankmisbruik van haar echtgenoot.

zich schamen tegenover

zich generen voor iemand
Zij schaamde zich tegenover haar echtgenoot. Ze had niet zo lomp moeten reageren.

zich schamen voor

zich generen (vaker: een eigenschap)
Zij schaamde zich voor het gebrek aan inlevingsvermogen van haar echtgenoot.

Soms lijkt het of zich schamen over eerder wijst op iets dat schaamte opwekt en zich schamen voor eerder wijst op wat men heeft nagelaten. Maar dit onderscheid is te subtiel.

De woorden betekenen hetzelfde, maar er is toch een onderscheid.

scheef             

afwijkend van verticaal of horizontaal, niet de bedoeling

Deze toren begint op die van Pisa te lijken, hij staat al wat scheef.

schuin            

afwijkend van verticaal of horizontaal, wel de bedoeling

Ze hebben daar een klimwand die schuin voorover hangt.

De betekenis is gelijk: ‘niet evenwijdig met iets anders’. Maar waarom zeggen we dan niet: hier scheef tegenover, scheefschrift, een scheefmarcheerder of een schuingezakt huis, een schuine kantlijn en een schuine neus? Een aannemelijke verklaring is dat het aspect ‘bedoeling’ een rol speelt. Een schuin dak is zo gebouwd. Maar als het dak scheef staat, is dat een fout. Je kunt iets met verstek schuin afzagen, maar als je iets scheef hebt afgezaagd, was dat niet de bedoeling. Een boekenkast kan scheef staan, maar bij een schuine boekenkast denken je toch eerder aan een bijzonder ontwerp met verspringende boekenplanken.

Een paar probleempjes misschien. We zeggen: Dat geeft scheve ogen. Maar we kunnen ook iemand schuins aankijken (met stuurse blik). Dat kan bedoeld of onbedoeld. En bij een schuine bocht (geen 90 graden) en een scheve bocht (wegdek helt een beetje in richting van de bocht) hoeft het verschil ook geen rol te spelen. Maar bij figuurlijk taalgebruik gaat het onderscheid weer wel op: de zaak loopt scheef, schuinsmarcheerder, schuine moppen.

Toegift: het verschil met krom? Dan gaat het om een ronding. Een scheve schaats (figuurlijk) is een niet-bedoelde afwijking, maar een kromme schaats moet je gewoon laten slijpen.