De woorden zijn inwisselbaar, maar er is soms een klein verschil in betekenis of stijl.

vragen

een vraag stellen, verzoeken

Wat vraag je nu eigenlijk? Of ik nog van je houd?

verzoeken

vragen, eerder om iets al dan niet te doen

De politiefunctionaris verzocht mij om mijn zakken leeg te maken.

Beide woorden hebben nog een andere betekenis. Vragen betekent ook ‘nodig hebben’: Dit vraagt een grondige studie. En verzoeken betekent ook ‘op de proef stellen’ of ‘verleiden’, maar dat is wel ouder taalgebruik, zoals we dat nog terugzien in een regel uit het Onzevader in de protestantse versie: Leid ons niet in verzoeking.

Het is verleidelijk om de handeling of het nalaten ervan als betekenisverschil te markeren. Alleen bij verzoeken zou het dan gaan om ‘doen en laten’. Maar ook vragen heeft dit handelingsaspect: De politiefunctionaris kan mij ook vragen om mijn zakken leeg te maken. Wel is verzoeken iets formeler dan vragen. Toch zijn de woorden niet altijd inwisselbaar. Dat kun je zien aan bekende zegswijzen. Het is niet om raad verzoeken of naar de bekende weg verzoeken. Grappig trouwens dat dan hier vragen verklaard kan worden omdat het geen handeling betreft. En misschien ook daarom roept iemand het hemd van het lijf vragen een heel andere situatie op dan iemand het hemd van het lijf verzoeken.

De woorden verschillen heel subtiel in gevoelswaarde.

vriend           

iemand met wie je verbonden bent in bijzondere genegenheid, empathie, interesses, opvattingen en levenshouding.

• Ik heb veel familieleden, en een paar ervan zijn echt mijn vriend geworden.
• Pas als je iemand hebt die met je lacht en met je grient, dan pas kan je zeggen: ik heb een vriend. (Toon Hermans)

kameraad     

ouderwets woord voor een (mannelijk) persoon, met wie je ook lief en leed gedeeld hebt; ook partij- of clubgenoot.

• Ik ontmoette toevallig een oude kameraad, met wie ik tijdens mijn dienstplicht veel heb meegemaakt.
• Het lied ‘Hand in hand, kameraden, voor Feyenoord één’ is ook door andere clubs overgenomen.

Aspecten die horen bij vriendschap, komen ook voor in huwelijk en gezin. Maar een broer of zus héb je, en een vriend of vriendin kíés je. En in vriendschap speelt seksualiteit geen rol. Wel kun je in een homofiele relatie spreken over mijn vriend in plaats van mijn partner. Heel intrigerend is dat in heterofiele relaties het verkleinwoord lichamelijke aantrekkingskracht verraadt:

Dat is mijn vriend. – Je bedoelt ‘je vriendje’? – Nee echt niet hoor, gewoon een vriend.

Ook in huwelijken of partnerrelaties is er sprake van kameraadschap (gedeeld lief en leed). Vandaar dat een volgende zin heel begrijpelijk is:

U behoeft op uw leeftijd toch niet te gaan scheiden, u kunt toch ook genieten van de in jaren gegroeide kameraadschap?

In de literatuur over vriendschap worden nog tal van andere aspecten genoemd, maar de meeste zijn terug te voeren tot de hier genoemde. Bijvoorbeeld ‘een zelfde gevoel voor humor’ dat te herleiden is tot levenshouding.

Het woord kameraad kent nog drie synoniemen: maatje, makker en kornuit. Verhelderend voor de betekenis van kameraad en deze synoniemen is de etymologie. Die valt gemakkelijk te achterhalen via etymologiewoordenboeken. In kameraad zit het woord ‘kamer’, dus iemand met wie je samen onder één dak leeft, een kamergenoot met wie je eet en slaapt. In oude soldatentermen dus een ‘slapie’. Vandaar ‘het lief en leed delen’ in de betekenisomschrijving  van dit woord. Moderner dan kameraad is maatje, waarin het woord ‘maaltijd’ verscholen zit net als in ‘maatschap’. (In het Noors bestaat dit woord nog: ‘mat’ voor ‘voedsel’). Een maatje is dus van oorsprong een tafelgenoot, en met zo iemand ga je vaak net iets intiemer om in het leven van alledag dan met een vriend. Een maatje is iemand met wie je heel goed kunt samenleven of samenwerken. In makker zit het woord ‘maken’, in de betekenis ‘iets passend maken’, dus een makker is een kameraad die goed bij je past. In kornuit zit het Latijnse ‘cornus’ voor ‘hoorn’. Een hoorndrager was vroeger iemand met slechte bedoelingen. Een kornuit was dus oorspronkelijk een makker in het kwaad. Maar tegenwoordig wordt niet het slechte benadrukt maar eerder het kwajongensachtige. Van al deze woorden wordt alleen maatje nog redelijk frequent gebruikt als modernere variant van kameraad.

Er is een betekenisverschil.

vrij hebben

vrijaf hebben
We hebben het laatste onderdeel gehad, en hebben nu vrij tot overmorgen.

vrij zijn

geen verplichtingen hebben
Wanneer zou ik eindelijk eens vrij zijn!

Vrij hebben geeft een afwijking aan van een patroon van bezigheden: Op vrijdag hebben de kinderen vrij. Vrij zijn past wel in een patroon van bezigheden: Op zaterdag zijn de kinderen vrij.

Er is geen betekenisverschil.

waarschuwen tegen

wijzen op een bestaand gevaar
Waarschuwen tegen roken helpt alleen maar tijdelijk.

waarschuwen voor

wijzen op een mogelijk gevaar
Ik heb je nog zo voor hem gewaarschuwd.

Het onderscheid tussen de betekenis 'bestaand' en 'mogelijk' kan verklaren waarom wij in waarschuwingen betreffende personen altijd voor gebruiken. Dus niet: Ik heb je nog zo tegen hem gewaarschuwd. Bij deze waarschuwing gaat het om wat een persoon mogelijk kan doen. Daarom is het voor (het geval dat). Maar het onderscheid wordt niet algemeen gebruikt.

Ook is het onderscheid vaak niet relevant. Bij een waarschuwing tegen / voor malaria gaat het erom dat de ziekte heerst (realiteit) en dat iemand eventueel besmet kan raken (mogelijkheid).

Waar mogelijk kunt u dit heel subtiele onderscheid nog inzetten. Het verschil tussen een mogelijk gevaar (bijvoorbeeld een eventuele storm) of een bestaand gevaar (bijvoorbeeld een orkaan die in aantocht is) is niet altijd van belang, maar kan soms handig zijn. Bij een waarschuwing tegen gladheid zijn de wegen al glad. Bij een waarschuwing voor gladheid is het mogelijk dat de wegen glad worden.

Zo ook kan er onderscheid gemaakt worden tussen beschermen tegen (een reële dreiging) en beschermen voor (een mogelijke dreiging). Zie voor dit mogelijke onderscheid tussen 'realiteit' en 'mogelijkheid' ook tegen de pijn / voor de pijn.

De woorden verschillen in betekenis.

waranda                    

aangebouwde, overdekte ruimte aan een woning, veranda

Aan de balustrade van de waranda hingen dit jaar alweer bakken met geraniums.

warande                   

wandelpark, dierenpark (vroeger ook: besloten jachtterrein)

In Tilburg heb je vlak bij de universiteit een warande met een sterpatroon in paden, zodat de jagers in het midden al drinkend gemakkelijk een haasje konden schieten.

Waranda is een contaminatie van veranda en warande. Uiteraard is hier de klankverwantschap de oorzaak. Meestal ontstaan contaminaties door betekenisovereenkomst: ‘duur kosten’, ‘zwaar wegen’, enz. Maar zou bij waranda ook nog betekenisovereenkomst een rol kunnen spelen? De etymologiewoordenboeken (ook de Engelse) zeggen dat veranda uit het Portugees komt, van ‘varanda’, waarin <var> waarschijnlijk verwant is met een woord dat ‘stang’ betekent; zeg maar de railing van ons al dan niet overdekte balkon. Denk ook aan het Engelse ‘barrier’. Maar er wordt ook verwezen naar India waar huizen met veranda’s eveneens gebruikelijk waren. Het zou dan om het Hindi-woord ‘baranda’ gaan. Vanuit het Hindi is de stap naar het Sanskriet, de moeder van alle Europese talen, niet zo groot. Het Sanskriet heeft een woordstam <var> dat als basis voor warande gediend kan hebben. Dat <var> zou nog in ons ‘bewaren’ zitten. Wat werd er dan bewaard, zo vlak bij het huis in zo’n omheinde en overdekte ruimte? Antwoord: de levende have. Denk nog aan het Engelse ‘warren’ voor konijnenhok. En als er wat meer levende have is, komt er ook wat groen bij misschien, en wordt zo’n uitbouw een parkachtig dierentuintje.

Nuttig deze kennis? Ja, wel om te begrijpen hoe waranda het woord kon worden voor veranda. En na al deze uitleg weet u nu voorgoed dat een waranda geen warande is.

Er is een betekenisverschil.

waternood

te weinig water
De hoge temperaturen droegen bij aan het ontstaan van de waternood.

watersnood

te veel water
Toen de dijken doorbraken was er direct sprake van een watersnood.

Kijk voor andere voorbeelden van (mogelijk) betekenisverschil in samenstellingen met een tussen-s bij beheersysteem / beheerssysteem.

Er is betekenisverschil tussen wederkerend en wederkerig. De woorden wederkerig en wederzijds betekenen hetzelfde, maar er is wel verschil in gebruik.

wederkerend            

terugkerend, verwijzend naar het onderwerp van dezelfde zin (‘zich’)

Aardverschuivingen zijn een wederkerend fenomeen op de Aziatische archipel.

In ‘Hij verspreekt zich’ is ‘zich’ een wederkerend voornaamwoord.

Lastige voornaamwoorden zijn ‘zich’ (wederkerend) en ‘elkaar’(wederkerig).

wederkerig               

over en weer, van beide kanten (‘elkaar’)

Bij mensen met autisme is vaak sprake van een beperkte wederkerigheid in het sociale contact.

Een wederkerig voornaamwoord met acht letters? Ach ja, ‘elkander’.

wederzijds                

van beide kanten 

De rechter stelt vast dat de partijen met wederzijds goedvinden de schutting hebben afgebroken. 

Bij wederkerig ligt meer de nadruk op het ‘heen-en-weer’, terwijl wederzijds vooral doelt op beide partijen. Daarom stond vroeger op een trouwaankondiging niet: Namens onze wederkerige ouders, maar Namens onze wederzijdse ouders.

Een wederkerend probleem voor veel taalgebruikers is het gebruik van ‘zich’. Dat is ook niet verwonderlijk. Sommige werkwoorden hebben verplicht ‘zich’ bij zich: zich vergissen, zich verspreken, enz. Maar bij andere werkwoorden zijn vormen zonder en met ‘zich’ mogelijk, zoals: wassen / zich  wassen, ergeren / zich ergeren. Vergelijk:

• Hij wast de auto – Hij wast zich niet dagelijks
• Ik erger hem – Ik erger mij aan hem

Als ‘zich’ niet verplicht maar mogelijk is, is er ook nog iets anders mogelijk, namelijk een versterking van ‘zich’ met ‘zelf’: zichzelf, of bij de andere vormen: mijzelf / mezelf, jouzelf / jezelf, onszelf, jullie zelf. Vergelijk:

• Ik was me – Ik was mezelf
• Ik vergis me – Ik vergis mezelf (niet mogelijk)

En om het nog ingewikkelder te maken, er zijn ook werkwoorden die met ‘zich’ een andere betekenis krijgen: bijvoorbeeld aanstellen (een nieuwe medewerker) en zich aanstellen (overdreven doen). Het is dan ook de vraag hoelang onze taal dit volhoudt, of preciezer gezegd, hoelang taalgebruikers hier genoegen mee nemen. Het woordje ‘zich’ is hard op weg om zich aan regels te gaan onttrekken. Nu al hoor je Dit conflict vindt zich plaats vlak bij de brandhaard van het verzet. Ook lees je Ik kan uw colleges over taal nog goed herinneren. Zo ook wordt beseffen aangevuld met ‘zich’, misschien om te benadrukken dat de persoon in kwestie dat zelf sterk ervaart, of omdat het ook is ‘zich realiseren’. En zo ook krijgt irriteren ‘zich’ erbij, omdat het de betekenis heeft van ‘zich ergeren’. 

• Ik besef mij heel goed dat men zich irriteert aan deze taalfouten.
• Maar ik realiseer mij steeds vaker dat ik mij erger aan deze taalirritaties.

Beseft u zich wel, beste taalgebruiker, dat wanneer taal irriteert, u zich meestal ergert aan iets anders? Gelukkig weet men in sommige zuidelijke delen van het land een correctie toe te passen op het overmatige gebruik van ‘zich’. Daar zegt men gewoon: Hij heeft zijn tas niet bij.

Er is een klein betekenisverschil.

wederkerig

van beide kanten, onderling (vaak met tegenprestatie)
Liefde hoeft niet wederkerig te zijn om liefde te heten.

wederzijds

van beide kanten, onderling (gemeenschappelijk)
De overeenkomst is beëindigd met wederzijds goedvinden.

Bij wederkerig is er vaak sprake van tegenprestatie, bij wederzijds niet. Een huwelijk gebaseerd op wederzijdse liefde zou dus iets beter moeten zijn dan een huwelijk gebaseerd op wederkerige liefde.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.

wederom

nog een keer (nadrukkelijker of sterker; verouderd)
Eric Jongen zette weer goed door en gaf wederom een uitstekende pass.
Het zit wederom weer geweldig mee!

weer

nog een keer
Ik kom nooit weer terug.

Wederom kan ook gebruikt worden als weer al elders in de zin staat of als weer elders in de zin een andere betekenis heeft: Weer: wederom zware buien.

Er is geen betekenisverschil, het gaat alleen om een verschil in spelling. Voor meer voorbeelden van woorden met een Engelse en Nederlandse spelling kijkt u bij click / klik.

Er is geen betekenisverschil, het gaat alleen om een verschil in spelling. Het Engelse weekend is ook in het Nederlands veel gebruikelijker dan weekeinde. In samenstellingen is het bijna altijd weekend: zeilweekend, enz. Beide woorden kennen een meervoud op -s en op -(e)n.

Er zijn taalgebruikers die bij weekeinde eerder denken aan het einde van de week, en dus niet aan de zondag. Maar een discussie over dit gezochte betekenisonderscheid moet u alleen voeren op een verregende zondagmiddag.

Voor meer voorbeelden van woorden met een Engelse en Nederlandse spelling kijkt u bij click / klik.

Er is een betekenisverschil.

weiden

grazen
Hij liet altijd zijn schapen weiden op de grond van zijn buurman.

wijden

heiligen; bestemmen voor
Hieraan is ten onrechte geen aandacht gewijd.

Er zijn taalgebruikers die denken dat ontweien dubbel fout is. Er zou een d in moeten staan, maar die staat alleen in ontweide en ontweid. En omdat van weilanden ontdoen niet bestaat, zou het ontwijden moeten zijn. Maar slagers weten beter: gewei is een oud woord voor 'ingewand'. Een dier ontweien betekent dus: 'een dier van zijn ingewanden ontdoen'. Misschien nuttige kennis voor het geval u van een geslaagde jacht terugkeert.

De variatie ei-ij kent meer woordparen. Voor andere struikelblokken kijkt u bij bereiden / berijden.

Er is een betekenisverschil.

wel eens

tegenovergestelde van 'niet eens'
Wij zijn het, denk ik, wel eens.

weleens

ooit, soms
Ik ben daar weleens geweest.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er is wel een verschil.

wereldlijk                 

eigen aan de wereld, antoniem: kerkelijk

Heeft de paus ook wereldlijke macht in het Vaticaan?

werelds                     

eigen aan de wereld, antoniem: geestelijk; vergankelijk, mondain

Als kluizenaar had hij afstand gedaan van wereldse genoegens.

Het onderscheid ‘niet-kerkelijk’ (wereldlijk) en ‘niet-geestelijk’ (werelds) is soms niet zo groot. Dat is waarschijnlijk de reden dat deze woorden door elkaar worden gebruikt. In elk geval is werelds veel ruimer dan wereldlijk. Het is wel bijzonder dat werelds ook ‘mondain’ betekent, en dat het daarmee ook de aspecten ‘weelderig’ en ‘lichtzinnig’ oproept. Het woord ‘mondain’ is trouwens afgeleid van het Latijnse ‘mundus’ dat ook ‘wereld’ betekent.

Er is een betekenisverschil.

werkeloos

zonder iets te doen, zonder werk
Hij keek werkeloos toe.

werkloos

zonder werk
Hij is nog steeds werkloos.

Werkeloos werd oorspronkelijk vooral gebruikt voor de betekenis 'zonder iets te doen', maar nu ook voor de betekenis 'zonder werk'. Kennelijk is de tussenklank e te onbeduidend om het betekenisverschil te kunnen dragen.

Voor meer woordparen waarbij een e tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij bandeloos / bandloos.

Er is een betekenisverschil.

wettelijk

in de wet vastgelegd
Let wel, we spreken hier over een wettelijke bepaling.

wettig

geldig, in overeenstemming met de wet
Ook een pinpas is een wettig betaalmiddel.

Volgens advocaten kan een actie wettelijk zijn zonder wettig te zijn. Dit is het geval bij een immorele wet. Interessant, maar voor niet-juristen wel moeilijk.

De betekenisvariatie bij woorden op -elijk en -ig is bijzonder grillig. Zie ook zedelijk / zedig. Zie voor onwettig en wetteloos: -loos / on-.

De woorden hebben dezelfde betekenis, maar niet elke wurm is een worm.

worm

diertje met rond, lang, buigzaam en samentrekbaar lichaam

Een worm werd ook wel ‘levend ploegje’ genoemd omdat hij zoveel aarde kan omwoelen.

wurm

worm; klein hulpeloos, vertederend schepsel

Toen we thuiskwamen van vakantie, krioelden de wurmen over het aanrecht.

Gossie, wat een wurmpje, je dochter, superleuk mutsje!

De variatie -or/-ur komt wel vaker voor. Bij dorp-durp is de u-vorm dialectisch gebleven, maar we kennen in de standaardtaal ook slorpen-slurpen en plork-plurk. Het lijkt vrije variatie, hooguit is hier de vorm met -or iets ouderwetser. Bij worm-wurm lijkt worm te winnen in de betekenis ‘diertje’. Misschien omdat wurm nog een betekenis heeft of als dialect wordt gezien. In samenstellingen is de variatie niet zo sterk. Niemand zegt glimwurm, lintwurm, paalwurm of wurmvormig aanhangsel. Wel is er variatie in bijvoorbeeld oorw?rm  en regenw?rm. In figuurlijk taalgebruik heeft -ur de overhand: boekenwurm. Wat worm-wurm al niet oproept! Nee, Wormerveer heeft er niets mee te maken. Dit woord schijnt te komen van ‘Wier’ (verhoging) en ‘mer’ (meer), dus een veerpont naar een verhoging in het water. En wat heeft het werkwoord wurmen met wurmte maken?

Er is een klein betekenisverschil.

worstelen met

vechten tegen, moeite hebben met
Hij worstelde met de vraag wat God nu precies doet in deze wereld.

worstelen tegen

vechten tegen
Hij worstelde tegen de opkomende slaap.

De voorzetsels met en tegen hebben dezelfde betekenis, maar met kan ook de meer algemene 'moeite'-betekenis hebben.

In sommige gevallen kunnen beide betekenissen van toepassing zijn in: Hij heeft jarenlang geworsteld met zijn homoseksualiteit.

Er is een betekenisverschil.

yuca

broodwortelplant (maniok, een soort cassave)
Is dit nu kroepoek of zijn het yuca-chips?

yucca

palmlelie (sierplant)
Bij de yucca moet je de uitgebloeide bruine bloemstengels direct wegsnoeien.

Maar, mocht u in yucca de tweede c vergeten hebben, dan kunt u ter verontschuldiging altijd wijzen op het Spaans, waarin deze plantennaam gespeld wordt als yuca.

Het woord zaadbank heeft een ruimere betekenis dan zadenbank.

zaadbank

bodemlaag met zaden, spermadonorbank, zadenbank

Ook in het westelijk Waddengebied zijn nieuwe zaadbanken met jonge mosselen te vinden.

Pas jaren later begreep ik dat hij veel kinderen ‘op zijn naam’ had staan als donor van een zaadbank.

zadenbank

opslagplaats voor zaden

In de zadenbank op Spitsbergen liggen miljoenen zaden ijskoud, droog en donker opgeslagen.

Het zou handiger zijn wanneer die opslagplaats voor zaden alleen zadenbank zou heten. Maar taalgebruikers hebben anders beslist. De zadenbank op Spitsbergen wordt ook zaadbank genoemd.

Zijn er soortgelijke gevallen met betekenisverschil? Nee, niet bij artikelregister en artikelenregister. In beide gevallen gaat het om een register op artikelen. En ook (nog?) niet bij moleculenstructuur en molecuulstructuur, hoewel je bij molecuulstructuur toch eerder denkt aan de structuur binnen één molecuul en bij moleculenstructuur eerder aan een structuur bestaande uit moleculen.

Ook het paar kaarthouder-kaartenhouder wordt met belangstelling gevolgd. Een kaarthouder is bedoeld voor één pasje of voor (fiets)kaarten. Een kaarthouder is ook een persoon op wiens naam een betaalkaart staat geregistreerd. Maar bij een kaartenhouder denk je nooit aan pasjes? Ja, toch wel. Hoe noemt u een houder waar meer pasjes in kunnen? Altijd in beweging, onze taal.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.

Sommige beroepsaanduidingen hebben een meervoud op -lieden en op -lui. Beide vormen zijn goed. Wel is er stijlverschil. De vorm met -lui doet wat ouderwets aan, maar ook de vorm met -lieden is al wat verouderd; zakenmannen en -vrouwen is meer hedendaags.

Voor andere woorden met een meervoud op -lieden en -lui kijkt u bij ambachtslieden / ambachtslui.

Er is een betekenisverschil.

zedelijk

volgens de (goede) zeden
Bij de beoordeling van zedelijk geweld worden bepaalde omstandigheden meegewogen.

zedig

wat zedelijk geoorloofd is, ingetogen
Let op, zorg bij bezoek aan deze kerk voor een zedige lichaamsbedekking.

Het woord zede betekent 'manier van doen, gewoonte'. Je kunt dus niet zeggen: met een zedelijke oogopslag. En een bewijs van zedelijk gedrag betekent niet dat het gedrag zedig is.

De betekenisvariatie bij woorden op -elijk en -ig is bijzonder grillig. Zie ook wettelijk / wettig. Zie voor onzedig / zedeloos: -loos / on-.

Er is een betekenisverschil.

zei

verleden tijd van zeggen
Zei zij nu dat de winkel al dicht was?

zij

persoonlijk voornaamwoord enkelvoud vrouwelijk en meervoud; aanvoegende wijs van zijn
Het zij zo, zei zij.

De variatie ei-ij kent meer woordparen. Voor andere struikelblokken kijkt u bij bereiden / berijden.

Er is een klein betekenisverschil.

zeuren om

klagen omdat je iets graag wilt hebben
De kinderen zeuren al uren om een ijsje.

zeuren over

klagen omdat je iets liever anders ziet
Hij zeurt altijd over zijn te lage salaris.

Er is geen betekenisverschil, wel een verschil in gebruik.

zich zelf

als zelf sterk de nadruk krijgt
Twee dagen na de operatie, en hij wast zich zelf!

zichzelf

zonder speciale nadruk
Als de kapper alle mannen van het dorp scheert die zichzelf niet scheren, scheert hij dan ook zichzelf?

Combinaties met zelf en zelfde worden aaneengeschreven: eenzelfde, diezelfde, hemzelf, zijzelf. Alleen bij sterke nadruk zet u een spatie. Wat is een sterke nadruk? Ach, dat kunt u zelf wel nagaan.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen wel iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.