Dit Verwarwoordenboek is eigenlijk een ontwarwoordenboek. Het gaat om woordparen met een onduidelijk betekenisverschil, zoals afgunst / jaloezie en bloot / naakt. Om woorden met stijlverschil, zoals keuzen / keuzes en kooplieden / kooplui. En om woorden die niet echt verschillen: direct / gelijk / meteen. Het gaat om voorzetsels: gek op, gek met, gek van. Uiteraard gaat het ook om klassiekers als hun / hen, en spellingkwesties als friet / frites en tenslotte of ten slotte.
U kunt hier kiezen uit drie tekstjes vooraf: een taalfilosofische inleiding, een ‘creationistische’ beschouwing en een voorwoord. Nee, over het verschil tussen een inleiding en een voorwoord heb ik nooit een vraag gehad.
Er is een betekenisverschil.
bankier
eigenaar van een bank, financiële dienstverlener (beroep)
Bij de salarissen van bankiers moet je ook de bonusregeling optellen.
bankierder
iemand die zijn eigen bankzaken regelt (privépersoon)
Regelmatig waarschuwt de politie bankierders voor internetfraude.
Er is een betekenisverschil.
bar
publieke drinkgelegenheid; hoge toonbank in café of kroeg
Een bar heeft vaker een moderner en strakker interieur dan een café of kroeg.
Er zaten drie mannen stilletjes aan de bar te drinken.
café
publieke drinkgelegenheid (vaak met mogelijkheid om iets te eten)
Ze noemen dit een bruin café, maar ik vind het meer een kroeg.
kroeg
publieke drinkgelegenheid (vaak met donkerder interieur)
Tegenover eetcafé De Eetage is nu café De Kroeg geopend.
De woorden verschillen vooral in wat je er behalve drankjes nog meer kunt bestellen. Ook is er soms verschil in sfeer of drankaanbod. Dat kun je zien aan onmogelijke combinaties: Je hebt geen eetbar maar wel een eetcafé. En voor een kopje thee of koffie ga je eerder naar een bar of een café dan naar een kroeg.
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.
Enkele woorden van Griekse of Latijnse herkomst kennen een klassiek meervoud én een Nederlands meervoud. Een klassiek meervoud klinkt iets deftiger.
Soms zijn taalgebruikers zich er niet van bewust dat een woord van klassieke herkomst al in het meervoud staat, zoals bij musea. Ze zetten er dan ten onrechte nog een -s achter: musea’s. Andersom kan het ook: taalgebruikers gaan er soms van uit dat er een meervoudsvorm op -a bestaat, terwijl dat niet zo is. Er bestaan bijvoorbeeld geen platfora (maar wel platforms).
Daarom twee waarschuwingen:
De bekendste woorden met een klassiek en een Nederlands meervoud zijn de volgende:
De woorden verschillen in betekenis.
bouwvorm uit de Oudheid, eretitel voor kerkgebouw
De basiliek van Constantijn in Trier werd al vroeg in de middeleeuwen het paleis van de aartsbisschop.
bisschopskerk
De Dom van Utrecht is wel een kathedraal, maar geen basiliek.
Een basiliek (van het Griekse woord voor ‘koning’) was oorspronkelijk een rechthoekige bouwvorm met verhoogd middendeel en zuilengalerijen. Daar sprak de koning recht en werd handel gedreven. Een kathedraal is een kerk waar een bisschop zijn zetel, zijn ‘cathedra’ heeft. Aan een kathedraal werd soms de eretitel basiliek verleend, bijvoorbeeld als de kerk een belangrijke functie had als bedevaartsoord.
Als u het verschil minder relevant vindt, kunt u in beide gevallen het woord dom (van het Latijnse ‘domus’, huis, gebruiken. Het woord wordt ook wel gelezen als afkorting van ‘Deo Optimo Maximo’. Dit betekent, ‘aan de grootste God gewijd’, maar dat zijn natuurlijk alle kerkgebouwen. Beide woorden in één zin: Nederland telt twee kathedrale basilieken, de Sint Jan in Den Bosch en de Sint Bavo in Haarlem.
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.
Vroeger betekende het woord vooral 'onecht kind'; hierbij hoorde de uitspraak met een duidelijke aa. Nu betekent het vooral 'rasloze hond' en wordt de aa vaak afgevlakt tot de e van de.
Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.
Er is een betekenisverschil.
bedrag
hoeveelheid geld
Je kunt een geldbedrag in cijfers en in woorden weergeven.
cijfer
symbool voor een hoeveelheid (0 tot en met 9), in bedragen, getallen en nummers
Mijn rekeningnummer bestaat nog uit zes cijfers.
getal
weergave van hoeveelheid
Het getal π is afgerond 3,14.
nummer
getal als volgnummer; identiteitsaanduiding
Weet jij het chassisnummer van je auto?
Een getal verhoudt zich tot een cijfer als een woord tot een letter. Een getal kan uit één cijfer bestaan, net zoals je woorden hebt van één letter: ergens de p in hebben;of uit cijfers met extra tekens: 1/2, net zoals p/a: 'per adres'. Een nummer kan ook andere symbolen dan cijfers bevatten: huisnummer 10a. En cijfer betekent ook 'beoordeling': Wat voor cijfer had jij voor Nederlands?
De woorden hebben een gedeelde betekenis, maar er is ook een verschil.
bedreiging
dreiging met geweld, gevaar
dreigement
dreiging met woorden
De moskee werd vorige week ontruimd na een dreigement per e-mail.
Het gaat bij beide woorden om dreiging, om bangmakerij. Maar het verschil is het verschil tussen woord en daad. Strikt genomen is dus alleen de uitroep Ik maak je dood een
dreigement. Maar als er dan ook nog een mes wordt getrokken, is er sprake van een
bedreiging.
Het woord bedreiging heeft ook de meer algemene betekenis van ‘gevaar’. Opmerkelijk is dat zelfs het woord ‘beloven’ een dreigement kan zijn: Als ik vrij kom, dan beloof ik je dat ik je weet te vinden. Onze taal kent nog een ander woord voor bangmakerij: intimidatie. Dat is bangmakerij met de bedoeling iemands gedrag te beïnvloeden: U kunt seksuele intimidatie op de werkvloer ook anoniem melden.
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in gebruik en stijl.
beenderen
geraamte (vaak iets grotere botten)
Hier zijn vorig jaar de beenderen van twintig slachtoffers opgegraven.
botten
geraamte
Hij viel maar brak niets; hij heeft kennelijk sterke botten.
Met beenderen worden vaak iets grotere botten bedoeld. (Het woord been heeft ook de betekenis van onze onderste ledematen.) Daarom spreken we niet zo gauw over de beenderen van een kip. En beenderen wordt niet gebruikt in een culinaire context. We kluiven geen kippenbeenderen.
Ook lijkt er stijlverschil: beenderen is iets ouderwetser, iets plechtiger. Maar in andere gevallen kunnen beide woorden worden gebruikt: het klinkt niet bot wanneer je schrijft over het opgraven van botten van mensen.
Onze taal zit toch vreemd in elkaar. Woorden genoeg: geraamte, skelet, en ook nog karkas (geraamte van een kadaver, een dood dier). En zelfs nog een oud woord knook. En bij bot nog allerlei andere betekenissen: 'soort vis', 'soort worm', 'knop', 'stomp', 'ongevoelig' en zelfs 'robot'.
Maar toch geen duidelijk verschil tussen beenderen en botten. Het had zo makkelijk gekund: beenderen voor mensen, botten voor dieren. Dan maar niet.
Er is een klein betekenisverschil.
begeerte
hevig verlangen (ook negatief )
Begeerte is de moeder van alle onrust.
verlangen
iets heel graag willen
'Succes is krijgen wat je verlangt. Geluk is houden wat je hebt.'
De woorden verschillen in betekenis, en opgeven heeft nog andere betekenissen.
begeven
bezwijken
Moeten we nu echt al bang zijn dat deze dijk het gaat begeven?
opgeven
loslaten
Opgegeven als patiënt maar toch levend het hospice uit!
Vroeger betekende begeven ook ‘in de steek laten’, zoals te zien is in een uitspraak van de dichter-theoloog-musicus Coornhert uit de zestiende eeuw: Wat ik gaf is mij gebleven, wat ik vasthield heeft mij begeven. En we kennen van oudsher ook zich begeven met de betekenis ‘gaan’, zoals te zien is in het Wilhelmus, het veertiende couplet:
Tot God wilt u begeven,
zijn heilzaam woord neemt aan.
Het werkwoord opgeven kent nog een prachtige variatie aan betekenissen. Neem alleen al de gebiedende wijs Geef op! De volgende zin bevat nog drie verschillende betekenissen.
Mevrouw Jansen had al opgegeven dat ze de poedermelk had opgegeven maar toch heeft haar baby tot twee keer toe ook de moedermelk opgegeven.
Over zo’n rijke variatie kan ik niet anders dan hoog opgeven!
De woorden verschillen in betekenis, en opgeven heeft nog andere betekenissen.
begeven
bezwijken
Moeten we nu echt al bang zijn dat deze dijk het gaat begeven?
opgeven
loslaten
Opgegeven als patiënt maar toch levend het hospice uit!
Vroeger betekende begeven ook ‘in de steek laten’, zoals te zien is in een uitspraak van de dichter-theoloog-musicus Coornhert uit de zestiende eeuw: Wat ik gaf is mij gebleven, wat ik vasthield heeft mij begeven. En we kennen van oudsher ook zich begeven met de betekenis ‘gaan’, zoals te zien is in het Wilhelmus, het veertiende couplet:
Tot God wilt u begeven,
zijn heilzaam woord neemt aan.
Het werkwoord opgeven kent nog een prachtige variatie aan betekenissen. Neem alleen al de gebiedende wijs Geef op! De volgende zin bevat nog drie verschillende betekenissen.
Mevrouw Jansen had al opgegeven dat ze de poedermelk had opgegeven maar toch heeft haar baby tot twee keer toe ook de moedermelk opgegeven.
Over zo’n rijke variatie kan ik niet anders dan hoog opgeven!
Er is een klein betekenisverschil.
stuk grond waar overledenen worden begraven (of bijgezet)
Op deze begraafplaats kan ook de as van de overledenen worden verstrooid.
oudere begraafplaats bij een kerk
Met dit oude kerkhof in het dorpscentrum hebben de levenden de doden altijd bij zich.
Je zou misschien verwachten dat we spreken over de kerkhof. Toch is het het kerkhof, want hier gaat het niet om de tuin-betekenis (de hof) maar om de betekenis ‘erf’ of ‘binnenplaats’, en dan is het het hof.
Gelet op het feit dat er nu veel meer begraafplaatsen zijn dan kerkhoven, zou je enige verandering verwachten in de uitdrukking De dader ligt op het kerkhof (de dader is onbekend, of inmiddels overleden). Maar uitdrukkingen onttrekken zich aan vernieuwing, anders zouden we wel horen: De dader ligt op een begraafplaats. Of nog moderner: De dader zit in een urn of zelfs De dader is verstrooid.
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.
In afkortingen schrijft men doorgaans alleen de eerste letter van het woord of woorddeel, dus bh. In een enkel geval is ook de notatie van de letteruitspraak ingeburgerd: teevee naast tv, deejay naast dj. Zo ook beha en bh. Taalgebruikers vinden de letteruitspraaknotatie soms kennelijk mooier. Daarom zijn deeveedee en weecee waarschijnlijk niet ingeburgerd.
In samenstellingen zou de afkorting iets lastiger lezen: bh-maat, push-up-bh. Maar behamaat en push-upbeha kunnen dan beter een streepje krijgen: beha-maat, push-up-beha. Zie ook:
Er is geen betekenisverschil.
Taalliefhebbers zullen altijd op zoek blijven naar verschillen tussen woorden die hetzelfde betekenen. Maar bij dit woordpaar is die zoektocht zonder resultaat gebleven.
Oorspronkelijk was het behartigenswaardig. Het werkwoord is namelijk behartigen (ter harte nemen). De verkorte vorm met beharten is wellicht ontstaan naar het voorbeeld van werkwoorden als aanbevelen en betreuren in aanbevelenswaardig of betreurenswaardig.
Het zou overdreven zijn om behartenswaardig af te keuren, maar als een betere woordkeus u ter harte gaat, dus als u die behartigt, gebruik dan behartigenswaardig. Voor meer van deze woordparen kijkt u bij aanbevelenswaardig / aanbevelingswaardig.
Er is een betekenisverschil.
beheersysteem
een systeem om iets te beheren
Er wordt gewerkt aan een nieuw beheersysteem voor museumcollecties.
beheerssysteem
een systeem om iets te beheersen
De nieuwe overschrijdingen vormen de aanleiding voor een nieuw beheerssysteem.
In de meeste gevallen geeft een tussen-s geen betekenisverschil: onderzoek(s)instituut, voeding(s)patroon. Maar in sommige gevallen is de tussen-s eigenlijk geen tussen-s, en is er wel een betekenisverschil. In het geval van beheren / beheersen kan een dijkgraaf heel subtiel aangeven hoe hij de strijd tegen het water ziet. Met een waterbeheersysteem heeft hij meer respect voor de natuur dan met een waterbeheerssysteem.
Zie voor andere voorbeelden van (mogelijk) betekenisverschil in samenstellingen met een tussen-s:
Nieuwe betekenisverschillen creëren op basis van een tussen-s is niet aan te bevelen. Het ooit gesuggereerde onderscheid tussen geluidhinder (het aantal gemeten decibels) en geluidshinder (de overlast zoals ervaren) schept verwarring.
Er is een betekenisverschil.
behelzen
inhouden, bevatten
Het plan behelst de bouw van de nieuwbouwwijk aan de rand van het centrum.
omhelzen
omarmen, knuffelen
Hij omhelsde haar en probeerde haar te troosten.
De woorden overlappen in betekenis, maar verschillen in gebruik.
goed in iets: vooral in fysiek manoeuvreren
goed in iets: in verstand, in gebruik, in omgang met mensen
De overeenkomst in betekenis is de bekwaamheid of de vaardigheid. Je kunt iets zonder moeite kunt doen, of je bent ergens bedreven in. Het verschil zit in het ‘iets’ van ‘goed zijn in íéts’. Bij behendig gaat het eerder om lichaamscoördinatie, met de betekenisaspecten: lenig en snel ergens omheen of tussendoor manoeuvreren. Handig is veel algemener. Kunnen we het eens worden over de volgende zeven zinnen? Wat kies je? En waar aarzel je?
In 1 is het handig. Hier gaat het om handig in gebruik. In 2 is het behendig. Het gaat om goed zijn in vingercoördinatie. Maar handig kan hier ook, in de algemene betekenis van ‘vaardig’. In 3 is het handige, het gaat hier om slimheid (‘goed in verstand’). In 4 ligt het accent op de fysieke prestatie, dus eerder behendig. In 5 zou behendig kunnen staan, maar mijn voorkeur gaat uit naar handig, omdat het accent ligt op de balbeheersing. In 6 is dat anders. Hier gaat het juist om de lichaamscoördinatie, daarom hier behendig. Zin 7 geeft een mooi probleem. Persoonlijk vind ik behendig hier een groter compliment dan handig. Het woordje handig roept eerder iets op van slimheid. Bij behendig in figuurlijk gebruik gaat het er eerder om dat de politicus zijn vak verstaat en verschillende belangen kan ‘coördineren’. Of wil ik nu alleen maar met handig redeneren een behendige oplossing? – Kijk, in de vorige zin waren we het eens. Toch?
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.
Behoeven is iets formeler. Er zijn taalgebruikers die een zin als Zij hoeven dit niet te doen afkeuren met de opmerking dat alleen paarden hoeven hebben. Hier zou behoeven (be)horen te staan. Deze kritiek is te (ge)makkelijk. Zie ook:
Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.
Beide vormen zijn goed. Behoren is iets formeler. Er zijn taalgebruikers die vinden dat je dat behoort niet niet hoort te schrijven. Maar daar (be)hoeft niemand zich iets van aan te trekken. Zonder be- leest het soms net iets (ge)makkelijker.
Voor meer van deze woordparen kijkt u bij behoeven / hoeven.
Er is een betekenisverschil.
bekend door
de oorzaak van het bekend zijn
Het verhaal uit het boek De Tweeling is bij de meeste mensen alleen bekend door de film.
bekend om
bekend door een opvallende eigenschap of prestatie
Hij staat bekend om zijn impulsief optreden.
bekend van
bekend door aanwezigheid in de media
Deze presentator is alleen bekend van het ontbijtnieuws.
Natuurlijk kan men ook zeggen dat een regisseur bekend is om zijn film, maar dan bedoelt men zijn prestatie.
De woorden verschillen in betekenis.
schriftelijke bevestiging van een overtreding
Met een gemene grijns schreef de parkeerwachter een bekeuring uit.
(geld)straf als gevolg van overtreding
Jij zou wel langzamer rijden als de boete afhankelijk was van je inkomen!
Vroeger moest de zwangere bruid samen met de bruidegom eerst in het openbaar boetedoen.
Het is wel begrijpelijk dat bekeuring en boete verward worden, want dat vaalgele papiertje met het proces-verbaal van de overtreding houdt in dat je een bepaald bedrag moet betalen. Maar toch kun je geen boete uitschrijven of bekeuring betalen. Het zijn twee subtiele voorbeeldjes van contaminatie waarover geen minnelijke schikking mogelijk is: het is een bekeuring uitschrijven en een boete opleggen/betalen.
O ja, er is nog een ander werkwoord boeten, in netten boeten (herstellen). Toch is dat geen ander werkwoord, want de betekenis is eigenlijk dezelfde: door een boete herstel je een misstap of een overtreding – of een scheur in een net.
Er is geen betekenisverschil.
beklag doen
een klacht indienen
De vrouw wilde alleen haar beklag doen omdat zij het niet eens was met de bekeuring.
beklag maken
een klacht indienen
Vandaag gaat mijn Belgische collega beklag maken over de arbitrage.
Zijn beklag doen komt veel meer voor, en sommigen zien in zijn beklag maken een anglicisme (to make a complaint). Maar in Vlaanderen is zijn beklag maken heel gebruikelijk.
Er is geen betekenisverschil.
Kan belangstelling ook met in? Nee, dat wordt gezien als een contaminatie (vermenging) van interesse in en belangstelling voor. Merkwaardigerwijs wordt dit niet gezegd van interesse voor; dat zou evengoed een contaminatie kunnen zijn van interesse in en belangstelling voor. Hoe dan ook, belangstelling in staat niet zo in de belangstelling bij taalgebruikers die op hun woorden letten.
Dit terzijde: bij het werkwoord (zich) interesseren wordt het voorzetsel voor gebruikt, maar bij het bijvoeglijk naamwoord geïnteresseerd juist in. Vergelijk Pieter interesseert zich voor sterrenkunde en Pieter is geïnteresseerd in sterrenkunde.
Nieuwsgierig naar de meest actuele blogs over verwarwoorden? Kijk verder op www.neerlandistiek.nl
