Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in gebruik.

middels

met, met behulp van (formeel, en vroeger als germanisme afgekeurd)
Middels dit schrijven brengen wij u op de hoogte van enkele actualiteiten.

door middel van

met, met behulp van
Voor het vervoer van goederen door middel van pijpleidingen is een bijzondere regeling ingesteld.

Voor door middel van werd vroeger ook bij middel van gebruikt. Het komt nogal eens in Vlaanderen voor; daar geldt het als niet-standaard. Overigens klinkt door middel van soms ook nogal formeel. In minder formele teksten passen vaak beter: door, met of via.

Er is een klein betekenisverschil.

mijmeren                 

denken, je gedachten laten gaan: rustig, vaag, langdurig, weemoedig

Ik vind het steeds leuker om ’s avonds onder mijn notenboom te mijmeren over het leven.

peinzen                     

denken, overwegen: met inspanning, beschouwend

Hij peinsde erover hoe hij nee kon zeggen zonder te beledigen.

De handdoek in de ring gooien? Hij peinst er niet over!

De woorden verwijzen beide naar vormen van ‘denken’. Maar net zoals bij ‘lopen’ zijn er vele varianten. Mijmeren lijkt dan meer op ‘dwalen’. En peinzen lijkt meer op ‘langzaam wandelen over een pad dat licht stijgt’. Omdat mijmeren de betekenisaspecten ‘vaag’ (en ook ‘dromerig’) en ‘langdurig’ heeft, kan mijmeren ook overgaan in ‘suffen’ of ‘soezen’.

Onze taal is zo rijk! We hebben nog vele andere woorden om andere aspecten van ons denken te belichten. ‘Denken’, datgene wat ons verstand doet, kent niet alleen de variaties nadenken (een probleem oplossen), uitdenken (een plan, een concept) of overdenken (er verder over doordenken). Want ook deze drie betekenissen kunnen we nuanceren.

Nadenken

Als we nadenken over wat we moeten doen, zijn we ons aan het bezinnen. Als we dan niet kunnen kiezen tussen mogelijke oplossingen, zijn we in dubio (bij twee problemen) of aan het dubben (dan zijn er ook meer mogelijke oplossingen). Als we nauwkeurig kijken naar de voors en tegens, zijn we aan het afwegen. Als we zorgelijk nadenken, zijn we aan het prakkiseren. Als we blijven steken in de problemen, zijn we aan het piekeren of, in verhevigde vorm, aan het malen. En als het om onze gezondheid gaat, noemen we dat tobben.

Uitdenken

Als het uitdenken van een plan niet zo goed lukt, zijn we als een kip aan het broeden. En als we boos een schadelijk plan willen uitdenken, kunnen we op wraak zinnen.

Overdenken

Als we langer op iets doordenken, zijn we aan het overwegen (iets van verschillende kanten beschouwen) of reflecteren we op iets: gedachten in ons hoofd laten terugkaatsen om te zien of we er iets van kunnen leren. En als we zo een gedachte in een breder perspectief plaatsen, zijn we aan het filosoferen.

De activiteiten van ons verstand zijn onvoorstelbaar groot. En dan nog al die andere betekenissen van denken, zoals verwachten, vermoeden en vinden. Daar valt nog veel over te peinzen, maar liever ga ik daarover mijmeren, onder die notenboom.

De woorden verschillen in betekenis.

militair

iemand die werkzaam is in een krijgsmacht

• De Commandant der Strijdkrachten is de hoogste militair binnen Defensie.
• Een marinier is een militair die gespecialiseerd is in amfibische operaties.

soldaat

militair met de laagste rang binnen een krijgsmacht

• Je wordt automatisch soldaat der eerste klasse na je IFO (Initiële Functie Opleiding).
• Wat een soldaat is bij de land- luchtmacht is een matroos bij de marine.

Dus elke soldaat is militair, maar niet elke militair is soldaat. In beide gevallen gaat het om een dienstverband in een krijgsmacht van een erkende staat. In een rebellenleger bijvoorbeeld strijden geen militairen of soldaten, maar huursoldaten of strijders of rebellen.

Opmerkelijk is dat onze taal ook de uitdrukking iets soldaat maken kent, voor ‘iets opeten/opdrinken’. De oorsprong hiervan is niet duidelijk. Er zijn twee min of meer aannemelijke verklaringen. 1. Zoals je iemand soldaat maakt (inlijft in een leger) kun je ook iets inlijven in je lichaam. 2. Zoals soldaten alles moeten kunnen eten, en dus letterlijk tot soldaat maken, zo ook kan een niet-militair iets soldaat maken. Mocht u deze verklaringen te gezocht vinden, zoek dan een andere verklaring terwijl u een fles wijn soldaat maakt.

Er is een betekenisverschil.

niet het minst

vooral, het meest (niet in de laatste plaats, vandaar: op de eerste plaats)
Dit café eindigt al jaren hoog op onze ranglijst, niet het minst door de Belgische bieren van de tap.

niet in het minst

helemaal niet (sterke ontkenning: zelfs niet voor het minste deel)
Sorry, dit interesseert me niet in het minst.

De uitdrukkingen betekenen bijna elkaars tegenovergestelde: 'vooral' en 'helemaal niet', maar toch wordt soms in tussengevoegd in niet het minst. Uit de situatie is dan wel duidelijk dat hier niet de ontkenning bedoeld wordt. Maar schrijf in een dankwoord toch maar liever niet: De bloei van dit bedrijf is niet in het minst te danken aan onze directeur.

Het onderscheid is lastig te onthouden; misschien helpt het ezelsbruggetje dat de langste uitdrukking (dus met in) de ontkenning is.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in gebruik.

minstens

niet minder dan
Er waren minstens tien collega’s niet komen opdagen.

ten minste

niet minder dan (vaak iets sterker dan 'minstens')
Beweeg twee keer per week ten minste een half uur.

op zijn minst

niet minder dan (vaak iets sterker dan 'ten minste')
Wat hij daar geschreven heeft, is op zijn minst onaardig.

Er is dus een verschil in gradatie: hoe meer letters, des te sterker de betekenis van 'minimaal'. Het woord tenminste zonder spatie bestaat ook. Dat betekent 'althans, in elk geval', zoals in: Zij is tenminste aardig. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is een betekenisverschil.

mint

de werkzame stof in het kruid munt (menthol)
De mint in kruizemunt vind ik lekkerder dan die in akkermunt.

munt

een kruid met sterk aromatisch blad
Onder de munt vallen de akkermunt, de groene munt en de euro.

Sommigen beweren dat pepermunt eigenlijk pepermint moet heten, maar de smaak is afkomstig van het kruid pepermunt.

Er is een betekenisverschil.

misdaad

Nederland: slechte daad (geen juridische term)

Vlaanderen: zwaarste vorm van een misdrijf
In Nederland kun je niet veroordeeld worden voor een misdaad, wel voor een misdrijf.

misdrijf

Nederland: zwaar strafbaar feit (een minder zwaar strafbaar feit heet overtreding)
Vlaanderen: overkoepelende term voor elk strafbaar feit
In Nederland is een misdrijf veel erger dan een overtreding, maar in België kan een misdrijf ook een overtreding zijn.

Waar Nederland naast misdrijf de overtreding kent als een minder ernstig strafbaar feit, hanteert België drie categorieën die onder misdrijf vallen: overtreding, wanbedrijf en misdaad. Vooral juristen en journalisten boven en onder de grens willen nog weleens verwarring zaaien aan de andere kant van de grens. Dat is dan een slechte daad.

Er is nauwelijks betekenisverschil, het gaat om een verschil in gebruik en combinatiemogelijkheden.

missen

niet hebben wat je nodig hebt (je mist iets / iemand)
Ik mis de passie in zijn verhaal.

ontbreken

er niet zijn (iets ontbreekt)
In zijn verhaal ontbreekt de passie.

Ontbreken en missen zijn in de betekenis 'afwezig zijn' wel gelijk, maar ze komen voor in een andere constructie. Bij missen hoort een persoon die iets of iemand mist. Je kunt dus niet zeggen: In zijn verhaal mist de passie. Bij ontbreken hoort een zakelijk onderwerp, geen persoon. Je kunt dus beter niet zeggen: Wie ontbreken er? Uiteraard ontbreken in deze uitleg andere betekenissen van missen, maar die kunt u hier ook best missen.

Er is betekenisverschil.

mist

wolken die op de grond hangen; grote vaagheid.

“Nu gaan we de mist in”, zei de autobestuurder toen het navigatiesysteem het begaf.

nevel

lichte mist; vaagheid; wolk van gas of stof in de ruimte

De nevel hing in flarden boven de weilanden. Zo mooi die koeienpotenmist!

Bij helder weer vannacht zal de Orionnevel goed te zien zijn met het blote oog.

Wanneer is mist lichte mist, en dus nevel? Meteorologen antwoorden dan als volgt. Bij nevel kun je nog verder kijken dan 1 km. Bij mist is het zicht minder dan 1 km. En heel precies wordt er dan ook nog onderscheid gemaakt tussen dichte mist (50-200 meter) en zeer dichte mist (minder dan 50 meter). Dit onderscheid is dus niet mistig.

Er is een betekenisverschil.

mits

als ... ten minste, op voorwaarde dat
Ingrid gaat mee mits Henk ook meegaat.

tenzij

als niet, behalve als
Ingrid gaat mee tenzij Henk ook meegaat.

De woorden mits en tenzij zijn typische schrijftaalwoorden. Mits is overigens niet zomaar als; het is een versterkend als: 'als ... ten minste'. Mits en tenzij betekenen precies het tegenovergestelde. In het voorbeeld onder mits wil Ingrid met Henk mee, terwijl zij in het voorbeeld onder tenzij juist niet met hem mee wil.

De woorden worden nogal eens fout gebruikt bij ontkenningen: Formulieren worden niet in behandeling genomen, mits ze niet voorzien zijn van een pasfoto. Hier moet als staan. Probeer bij mits en tenzij altijd positief te formuleren: Formulieren worden alleen in behandeling genomen, als ze voorzien zijn van een pasfoto. De tweede formulering is duidelijker dan de eerste:

• Artikelen kunnen niet geruild worden tenzij u de kassabon laat zien.
• Artikelen kunnen alleen geruild worden mits u de kassabon laat zien.

Er is een betekenisverschil.

model van

een verkleinde (voor)uitgave van iets, een prototype
Dit is een model van ons nieuwe ontwerp.

model voor

iets waarnaar je je kunt richten
Het Franse onderwijssysteem stond model voor het systeem in deze voormalige kolonie.

Er is een betekenisverschil.

moment

ogenblik

Dit lijkt me niet het geschikte moment om hem te storen.

momentum

impuls, beweegkracht; periode waarin beweging te zien is
In deze ingewikkelde onderhandelingen moeten we er wel voor zorgen dat het momentum niet voorbijgaat.

Het woord momentum kan ook betekenen: 'de juiste periode om iets te doen'. Zoiets als het ijzer smeden als het heet is. Maar die juiste periode mag niet verengd worden tot 'het geschikte moment'. Want we zeggen niet: Dit lijkt me niet het momentum om hem te storen.

mooi 

oordeel over schoonheid (het tegenovergestelde van ‘lelijk’); aangenaam

• De nocturnes van Chopin werden echt heel mooi gespeeld, zo sprankelend ook!
• Het wordt mooi weer de komende dagen, met maar af en toe wat regen.

prima

oordeel over geschiktheid (het tegenovergestelde van ‘slecht’)

• Deze oefenstof vormt een prima voorbereiding op het examen.
• Het is prima zeilweer: windkracht 3 tot 4.

Mooi gaat vooral over schoonheid. Prima gaat over goedheid of geschiktheid. Mooi gaat over een esthetische ervaring. Prima gaat over kwaliteit, en geeft eerder een kwalificatie.

Bij verschillen over of iets mooi is, word je het niet zo snel eens. Maar bij verschillen of iets prima is, kun je makkelijker verwijzen naar objectieve criteria.

• Nee, dit ís niet mooi. Jij víndt het mooi.
• Vind jij dit een prima kookboek? Ik niet, soms zijn de instructies zo onduidelijk.

Het woord prima is de vrouwelijke vorm van ‘primus’, zoals in het Italiaans: ‘prima sorte’, dus ‘van de beste soort’. En als dan de rangorde minder een rol speelt, is de betekenis ‘heel goed’ heel verklaarbaar. Intrigerend is wel dat prima ook een afgezwakte betekenis kan hebben, ‘best wel goed’, zoals in: Ach ja, het was een leuke ontvangst en de verzorging was prima. En mooi heeft nog heel andere betekenissen, zoals in mooie praatjes en Nu nog mooier!

Gelukkig kreeg ik geen vragen over prachtig (iets sterker dan mooi), of uitstekend (iets sterker dan prima). Gelukkig kreeg ik ook geen vragen over fantastisch, geweldig, puik, uitmuntend en uitnemend. Daar kom ik mooi mee weg. Ik vind het wel prima zo.

Er is een betekenisverschil.

moraal

ideeën over goed of slecht, zedenleer, zedenles
Wat is de moraal van het sprookje van Roodkapje?

moreel geestelijke

weerbaarheid (en bijvoeglijk naamwoord bij moraal)
Ondanks de zware bestralingen is het moreel van de patiënt uitstekend.

Verwarrend is dat moraal ook een bijvoeglijk naamwoord moreel kent (de moraal betreffende). Dit vinden we terug in morele verplichtingen of immoreel gedrag. En dit moreel mag weer niet verward worden met een ander bijvoeglijk naamwoord: moralistisch, 'een overdreven en belerende aandacht voor wat goed of fout is'. Dus, ook al is het moreel van de vredesmacht hoog, wanneer de moraal slecht is dan is het moreel verantwoord en zeker niet moralistisch om daarop kritiek te leveren.

Er is een betekenisverschil.

motivatie

bereidheid om iets te doen, stimulans, motief
De motivatie van de medewerkers om langer door te werken was niet erg groot.

motivering

argumentatie, datgene wat als argument of motief wordt gepresenteerd

De minister gaf de volgende motivering bij het ontraden van de motie.

Motivering wordt ook wel gebruikt in de betekenis 'motivatie', maar soms kan het handig zijn om onderscheid te maken tussen het motief en datgene waarmee u iets motiveert. Als u bijvoorbeeld niet naar een receptie wilt omdat u zo'n hekel hebt aan de jubilaris, dan is dat uw motivatie. Maar uw motivering kan dan zijn 'dringende werkzaamheden'.

Voor meer woordparen waarbij het achtervoegsel -atie / -ering tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij fundatie / fundering.

Er is een klein betekenisverschil.

mottig

door motten aangevreten, motterig
Hij liep daar in zo’n oude mottige jas rond!

motterig

druilerig
's Morgens was het grauw en wat motterig, maar de temperatuur viel mee.

Het woord motterig wordt ook voor iets anders dan het weer gebruikt, bijvoorbeeld in motterig hout (hout met vlekken) of motterige overpeinzingen (sombere gedachten).

Voor meer van deze woordparen kijkt u bij aanhalig / aanhalerig.

De woorden verschillen in betekenis.

mul

niet aan elkaar: poederachtig, droog

Zij sjokten onder de brandende zon door het mulle zand.

rul

niet aan elkaar: korrelig, oneffen

In plaats van gehaktballetjes heb ik nu rul gehakt door de soep gedaan.

De overeenkomst tussen beide woorden zit in de losse structuur. Maar mul is fijner en droger dan rul, en rul is door de korrelige structuur ook vaak oneffen. Beide woorden in één zin? Op de vloedlijn is het zand zo rul, dan zit ik liever in het mulle zand in een duinpan.

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.

Enkele woorden van Griekse of Latijnse herkomst kennen een klassiek meervoud én een Nederlands meervoud. De klassieke meervouden klinken iets deftiger. Voor meer woordparen met een klassiek en een Nederlands meervoud kijkt u bij bases / basissen.

Er is soms een klein betekenisverschil.

musicus

iemand die muziek ten gehore brengt (eerder professioneel, vooral klassieke muziek)
Het beroep van uitvoerend musicus stond in de tijd van Mozart niet zo in aanzien als nu.

muzikant iemand

die muziek ten gehore brengt (eerder amateur, vooral lichte muziek)
Kijk dit is een handige stem-app voor muziekdocenten, musici en muzikanten.
De god van de onderwereld tot Orpheus: 'Zo, en wat komt ons muzikantje hier doen?'

De woorden worden door elkaar gebruikt maar verschillen in betekenis.

mutant

een organisme met een genetische verandering

Ken je die X-Men strips waar mensen en mutanten proberen samen te leven?

variant

een andere, licht afwijkende vorm; een verwante soort

• Stapelwoord is een variant van scrabbelen.
• De Covid-pandemie heeft het onderzoek naar virusvarianten sterk gestimuleerd.

In beide gevallen gaat het om een verandering, maar bij een mutant is die verandering erfelijk. Bij snelle voortplanting van kleine organismen zoals virussen worden de woorden door elkaar gebruikt, omdat een licht afwijkende vorm pas ontdekt wordt als die zich voortplant, dus als het een genetische verandering is. Vandaar zinnen als: Gelukkig vertoont deze virusvariant weinig mutaties. Het woord variant krijgt dan de betekenis ‘een verwante soort’ met daarin weer genetische veranderingen.

Het meer abstracte woord mutatie kan dezelfde betekenis hebben als het concrete mutant. Zie voor het onderscheid variant-variatie-variëteit elders in het Verwarwoordenboek.

De woorden overlappen in betekenis, maar er zijn verschillen.

muur      

verticale afscheiding van een ruimte, van steen (vooral: grens ‘binnen-buiten’)

• Heb je dit schilderij met één spijkertje aan de muur hangen!
• Geen zin in koken. Zullen we vandaag lekker uit de muur eten?

wand      

muur van ander materiaal dan steen (vooral: grens ‘binnen-binnen’); binnenzijde of bekleding van een muur, steile helling

• Vanuit de directiekamer bood een wand van plexiglas uitzicht op de fabriekshal.
• Voor de oude muur is een wand geplaatst zonder isolatiemateriaal.
• Wat drijft iemand om langs een 900 meter hoge rotswand omhoog te klauteren?

De overlap in betekenis is ‘afscheiding van een ruimte’. Het verschil zit in het materiaal: steen of beton voor muur en andere materialen voor wand. Een wand bestond vroeger vaak uit vlechtwerk met leem. Daarna ging een wand ook ‘binnenmuur’ betekenen. Een wand is vaak ook dunner dan een muur. Muur en wand roepen iets ‘rechtopstaands’ op. Maar toch is dat niet altijd het geval. Denk bijvoorbeeld aan darmwand of baarmoederwand. Hier overheerst het betekenisaspect ‘afscheiding’. Op basis van de betekenis ‘steile helling’ in rotswand zou je verwachten dat het klimwand moet zijn, en geen klimmuur. Maar ja, als die wand van steen of beton is, dan is klimmuur natuurlijk ook goed.

Er is geen verschil in betekenis, wel soms in gebruik.

Ons spreekuur is komen te vervallen. Consult voortaan na/op/volgens afspraak.

De combinatie na afspraak klinkt soms iets strenger: Bezichtiging alleen na afspraak. Maar dat strenge zit dan ook al in een toevoeging als alleen. En volgens afspraak heeft ook nog de betekenis ‘zoals overeengekomen’: De goederen zouden volgens afspraak vandaag worden geleverd.

Juist de voorzetselvariatie in onze taal roept op tot grote bescheidenheid bij het samenstellen van een verwarwoordenboek, en ook tot excuses aan buitenlanders die onze taal willen leren. Soms is er geen verschil, zoals in de bekende voorbeelden op/met vakantie en in/op de eerste plaats. Soms is het verschil heel duidelijk, zoals in aan de fles zijn en op de fles zijn. Soms is het verschil heel klein, zoals in terugkomen van en terugkomen op. Deze en vele andere voorbeelden zijn al behandeld.

Maar misschien is het mogelijk om een lijst op te stellen van voorzetselvariatie zonder betekenisverschil. Hier twee voorbeelden:

• Ik heb het gehoord op/over/via de radio.
• Leer uw taal kennen aan/in/door haar voorzetselvariatie.

Kent u meer constructies waarin drie voorzetsels mogelijk zijn zonder betekenisverschil? Stuur dan uw vondsten in. Zo kan er toch nog enige duidelijkheid komen. Zo kunnen we de variatie als het ware begrenzen.

Er is een betekenisverschil.

naamloos

zonder naam
Het kind was nog naamloos.

nameloos

oneindig groot
Hij verborg een nameloos verdriet.

Voor meer woordparen waarbij een e tot een betekenisverschil kan leiden, kijkt u bij bandeloos / bandloos.

Er is een betekenisverschil.

naar gelang

in overeenstemming met (omschrijvend voorzetsel)
Je kunt je digitale felicitatiekaart aanpassen (al) naar gelang (van) je persoonlijke wensen.

naargelang

naarmate (voegwoord)
De toiletten werden viezer naargelang (dat) de dag vorderde.

Als omschrijvend voorzetsel of voorzetseluitdrukking krijg naar gelang een spatie; er kan dan van achter komen. Dit is in overeenstemming met andere driedelige voorzetseluitdrukkingen, zoals naar aanleiding van en met betrekking tot. Zie ook in geval van / ingeval. Maar er zijn woordenboeken waarin de spatie ook wegblijft in naar gelang als voorzetsel. Dus u bent in goed gezelschap wanneer u dit ook doet.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.