Er is een klein betekenisverschil.

doordat

oorzaak
Slaapt u soms ook slecht doordat u vaak moet plassen?

omdat

reden, oorzaak
Het feest werd afgelast omdat de weersvoorspelling zo slecht was.

Een oude taalregel luidt: gebruik omdat voor een reden en doordat voor een oorzaak. Een reden geeft aan waarom iemand iets vindt of doet. Een oorzaak geeft een 'noodzakelijkheid' aan, iets wat onvermijdelijk of onontkoombaar is. Vergelijk de volgende voorbeelden:

• Mijn echtgenoot is veel van huis omdat hij hard wil werken.
• Mijn echtgenoot is veel van huis omdat hij hard moet werken.
• Mijn echtgenoot is veel van huis doordat hij hard moet werken.

Een reden is subjectief en een oorzaak objectief. Hetzelfde onderscheid wordt gemaakt bij daardoor / daarom. Bij een reden is de wil betrokken, zoals in de eerste voorbeeldzin. Bij een oorzaak gaat het om iets buiten de wil om, zoals in de derde zin (moet). Bij een reden hoort daarom, en bij een oorzaak daardoor.

In de eerste voorbeeldzin is de wil betrokken en kan men dus zeggen: daarom is mijn echtgenoot veel van huis. In de derde zin gaat het om een oorzaak, iets buiten de wil om, en is het daardoor. In een zin als de middelste wordt eigenlijk in het midden gelaten of het om een reden of een oorzaak gaat. Vaak is de grens tussen reden en oorzaak moeilijk te trekken. In die gevallen wordt omdat gebruikt.

De regel luidt nu: gebruik omdat voor reden (eerste voorbeeldzin) én wanneer geen speciaal onderscheid vereist is tussen reden en oorzaak (tweede zin). Gebruik doordat voor oorzaak (derde voorbeeldzin).

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in spelling.

Tussen de r en de n is vaak een korte overgangsklank hoorbaar, net als tussen de l en de m. Al zijn mellek en fillem dan weer niet juist.

Er zijn meer woordparen waarbij een klein verschil in spelling geen betekenisverschil geeft. Voor een overzicht van deze woordparen kijkt u bij aambeeld / aanbeeld.

Er is een betekenisverschil.

diameter

grootste afstand tussen twee punten op een cirkel of bol (middellijn)

Deze munt heeft een diameter van 22 mm.

doorsnede

snijvlak dat ontstaat wanneer een object wordt doorgesneden (bijvoorbeeld een buis of een bloem)
De doorsnede van de bloem laat duidelijk de meeldraden en de stamper zien.

In niet-technisch taalgebruik worden de woorden door elkaar gebruikt. Maar strikt genomen is een diameter een lijn en een doorsnede een oppervlak. Beide woorden in één zin: De planeet Jupiter heeft aan de evenaar een doorsnede van 142.800 kilometer (de equatoriale diameter).

Er is geen betekenisverschil, het gaat om een verschil in stijl.

Enkele woorden van Griekse of Latijnse herkomst kennen een klassiek meervoud én een Nederlands meervoud. De klassieke meervouden klinken iets deftiger. Voor meer woordparen met een klassiek en een Nederlands meervoud kijkt u bij bases / basissen.

De woorden kennen elk hun eigen betekenis, maar de verschillen blijken soms lastig te ontrafelen.

draad            

garen (gesponnen vezel), dun en rond getrokken metaal, glas of plastic

• In deze cursus ‘draad en naald’ leer je eerst knopen aanzetten.
• Zie je die vreemde vogel daar op het elektriciteitsdraad?

kabel             

dik touw met strengen, dik gevlochten of omhuld draad

• Ach, zing nog eens dat matrozenlied ‘Kabels los, zeilen op’.
• Kabels op de zeebodem hebben een levensduur van zo’n twintig jaar.

koord            

gevlochten draden (alleen textiel)

Deze trekpop heeft een koordje aan de hoed om hem op te hangen.

snoer             

gevlochten draden, ketting.

• Hij struikelde over het snoer van het strijkijzer.
• Dit kralensnoer heb ik van mijn oma geërfd.

Het betekenisverschil kan worden omschreven met het aspect ‘dikte’. In de volgorde draad-snoer-koord-kabel staan de betekenissen in de volgorde dun-dikker-nog iets dikker-dikst.

Als het om elektrische geleiding gaat, wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen snoer en kabel. Een snoer zit doorgaans aan het apparaat vast, maar een kabel niet. Die moet je zelf bevestigen. Daarom spreek je eerder van een verlengkabel dan van een verlengsnoer. Toch komt verlengsnoer ook heel vaak voor. Hoe komt dat? Misschien door het onderscheid in dikte. Een verlengsnoer is doorgaans dunner dan een verlengkabel. Dus in zo’n snoer zitten meestal minder draden in een dunner omhulsel dan in een kabel.

Tot zover dit ‘verwar-kwartet’. Maar de verschillen zijn lastiger te omschrijven wanneer we nog drie andere woorden erbij betrekken: lijn, touw en tros. Het lijkt beter om deze woorden nog eens apart te behandelen. Want in een ‘verwar-septet’ zou u waarschijnlijk gauw de draad kwijtraken, of er geen lijn meer in zien. U zou er misschien zelfs geen touw aan vast kunnen knopen.

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er is soms verschil in betekenis of intensiteit.

drama

toneelstuk over menselijke conflicten; rampzalige gebeurtenis

Het instorten van de nieuwe parkeergarage noemde de burgemeester een drama.

tragedie

toneelstuk waarin de hoofdpersoon door het noodlot ten onder gaat; bijzonder rampzalige gebeurtenis

Het instorten van de nieuwe parkeergarage noemde de burgemeester een tragedie.

Een drama was oorspronkelijk een van de drie hoofdgenres in literatuur: epiek met het accent op verhalen, lyriek met het accent op gevoelens, en drama met het accent op handelingen en gesprekken. Drama betekende oorspronkelijk ‘handeling’. Een handeling behoeft niet noodzakelijk te leiden tot iets rampzaligs. Vandaar dat drama werd onderverdeeld in tragedie en komedie. Een tragedie is dus van oorsprong de treurige variant van een drama. Maar al spoedig zijn de betekenissen door elkaar gaan lopen.

En toch, als de twee woorden naast elkaar bestaan, is het verleidelijk om naar betekenisverschil of verschil in gebruik te zoeken. Omdat drama van oorsprong iets algemener is, ligt het voor de hand om tragedie op te vatten als een intensivering van drama. Opmerkelijk is ook dat we iets wel kunnen dramatiseren, maar niet kunnen tragediseren. En we spreken wel van een dramatisch voorval, maar niet van een tragedisch voorval (misschien omdat we al 'tragisch' hebben). Het woord drama is ook veel frequenter dan tragedie.

Nog even terug naar de twee voorbeelden. Als je taalgebruikers vraagt om de rampzalige gebeurtenis van het instorten van de parkeergarage te beschrijven, dan is de kans groot dat bij tragedie die rampzaligheid rampzaliger wordt geschilderd dan bij drama. En ook lijkt bij tragedie eerder de betekenis ‘noodlot’ een rol te spelen. Excuus voor de volgende ‘dramatische voorbeelden’: Welk woord past beter bij welke gebeurtenis?

familiedrama / familietragedie

Vorig jaar zijn in deze vulkaankrater twee kinderen met hun ouders omgekomen door een plotselinge lavalawine.

familiedrama / familietragedie

Het gezinsconflict liep zo uit de hand dat de zoon de vader van het balkon duwde.

In het eerste voorbeeld lijkt er een voorkeur voor familietragedie, omdat hier het noodlot zo’n belangrijke rol speelt. In het tweede voorbeeld lijkt er een voorkeur voor familiedrama. Maar als u het drama van de balkonscène heel dramatisch vindt, kunt u toch ook spreken over een tragedie, als een zeer ernstig drama.

De woorden geven in de letterlijke betekenis een ander soort geluid weer. Ze worden in de figuurlijke betekenis ook door elkaar gebruikt, maar dan is er wel verschil in sterkte.

dreun

slag, zwaar trillend geluid, eentonig geluid, harde klap,

• De volle vuilniscontainer viel met een enorme dreun uit de hijskraan.
• Tot diep in de nacht hoorden we de dreun van de muziek.
• Die nederlaag was de zoveelste dreun die het elftal te verwerken kreeg.

klap

slag, klinkend geluid van iets dat valt of botst

• Ik kreeg zomaar een klap in mijn gezicht!
• Dat hij alsnog werd ontslagen, dat was echt een klap voor hem.

Beide woorden geven een klanknabootsing van wat je hoort bij een slag, in de betekenis van ‘slaan’. Maar een dreun is zwaarder dan een klap. Verder lijken er twee verschillen van belang.

1. Een dreun geeft een lager geluid dan een klap, en heeft ook vaak een beetje nagalm. Daarom kan een dreun een ‘eentonig geluid’ weergeven, bijvoorbeeld van herhaalde bastonen.
2. Een klap is vaak wat korter dan een dreun. Daarom ook zul je niet zo snel de formulering een dreun van een bijl tegenkomen. En daarom duurt een doffe klap vaak toch iets korter dan een doffe dreun.

Ook roept een klap soms het betekenisaspect ‘plotseling’ op, zoals in: Morgen hagelbuien met af en toe een klap onweer.

Hoe geef je het geluid of de aard van een klap of dreun weer? Onze taal is ons bijzonder van dienst met woorden waarmee we speciale geluidseffecten kunnen suggereren. Neem bijvoorbeeld een gevecht bij een uit de hand gelopen demonstratie:

• Eerst was het hier en daar een fleer, en toen af en toe een pets. Maar al snel werd het hier een hengst en daar een jens! Oh, zag je die mep van de man die net een muilpeer kreeg?

En die vrouw, die kreeg een lel! Toen liep het echt helemaal uit de hand. Oplawaai volgde op optater. En weer een peut, en nog een watjekouw! Bruifgt! Pwiaughq! Mooie oefening tijdens een les Nederlands. Maak dit verhaaltje nog beeldender met andere woorden. Hoor ik nu iemand roepen dat leerlingen hier geen klap aan vinden? Dat klopt maar ten dele. Ik heb gemerkt dat ze wel geïnteresseerd zijn. Ik hoorde een paar zelfs roepen: O makkie, geen klap aan!

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er zijn wel nuanceverschillen in betekenis. Daarnaast heeft drift nog andere betekenissen.

drift       

ongecontroleerde uitbarsting van woede (vaak van korte duur)

Niet zomaar gaan schoppen! Je moet je drift leren beheersen.

woede       

hevige boosheid

Na zo’n belediging duurde het toch wel een paar dagen voor mijn woede gezakt was.

Woede is een gemoedsaandoening, en drift kan daarvan een uiting zijn. Als woede de lava is, dan is drift de vulkaanuitbarsting. Zo’n uitbarsting is ongecontroleerd en vaak ook van korte duur. Woede kan smeulen, dat kan drift niet. Er bestaat wel een ‘verterende woede’, maar dat is dan eerder een naar binnen geslagen drift.

Waaraan geeft u de voorkeur: driftuitbarsting of woede-uitbarsting, driftaanval of woedeaanval? Mijn voorkeur gaat uit naar woede-uitbarsting en woedeaanval. De samenstellingen driftuitbarsting en driftaanval zijn eigenlijk pleonastisch. Want drift is zelf al een uitbarsting van woede is, en een aanval heeft al iets tijdelijks.

Woede kan ook positief zijn, bijvoorbeeld als het gaat om woede over onrecht of in de combinatie ‘heilige woede’. Ja, ook ‘heilige drift’ komt wel voor in oudere teksten en in religieus taalgebruik, maar die combinatie is nu toch in onbruik geraakt. Nu klinkt ‘gerechtvaardigde drift’ heel vreemd, maar we kunnen ons wél iets voorstellen bij ‘gerechtvaardigde woede’. O ja, en drift heeft nog heel andere betekenissen. Bijvoorbeeld in de psychologie als ‘aangeboren aandrang’ in levensdrift (seksualiteit) en doodsdrift (agressie). Ook kennen we drift als ‘sterke neiging’, in bijvoorbeeld bezuinigingsdrift of consumptiedrift. En voor degenen die aan een Drift wonen: daar is niets opvliegends aan de hand. Je woont dan aan een dreef waarlangs vroeger het vee de stad in en uitkwam. Dit ‘drift’ komt van voortdrijven. Over de drift der continenten hoef ik nu niet meer te beginnen. Dat gaat om het uit elkaar drijven van continenten, maar zou na deze uitleg ook een titel kunnen zijn van een boek over een wereldoorlog.

De woorden worden door elkaar gebruikt. Maar kenners van de geschreven media maken wel een duidelijk onderscheid.

druk       

dat wat gedrukt is, editie, oplage

• Van een woordenboek kun je beter een tweede druk kopen; dan zijn er al heel wat foutjes uitgehaald.
• Let op, een herdruk is niet hetzelfde als een herziene druk.

editie       

nieuwe uitgave die verschilt van de vorige, verwante uitgave, volgend periodiek evenement

• Van de Schrijfwijzer verscheen in 2020 de zesde editie.
• Het Eindhovens Dagblad kent tegenwoordig zes regio-edities.
• Kijk, dit is een luxe editie van het allereerste Asterix-album.
• De achtste editie van de Cello Biënnale kent een geheel andere opzet.

oplage       

aantal exemplaren, afdrukken van drukwerk (krant, brochure, boek)

• Brochures in een kleine oplage van 240 exemplaren kunnen binnen een etmaal worden geleverd.
• Door de stijging van digitale abonnees is de papieren oplage fors gedaald.

Het woord druk duidt heel algemeen aan: dat wat gedrukt is. In sommige gevallen is dat te weinig specifiek. Als een nieuwe druk sterk verschilt, spreekt men van een nieuwe editie. Uitgevers kunnen hiermee ook suggereren dat de vorige ‘druk’ verouderd is, en dat een nieuwe uitgave moet worden aangeschaft. Als er alleen wordt bijgedrukt, spreken we van een oplage.

Aan de algemene betekenis van druk worden zo de aspecten ‘nieuw’ (editie) of ‘hetzelfde’ (oplage) toegevoegd. Bij slechts enkele verbeteringen (spelfouten, enz.) spreekt men ook van oplage of herdruk of eventueel bijdruk. Bij oplagen of oplages (beide meervouden zijn goed, die met -n klinkt iets deftiger) gaat het dus om het aantal exemplaren dat in één keer wordt gedrukt. Bij een editie gaat het niet alleen om een verschil in tijd, een nieuwe editie verschijnt uiteraard ná de vorige editie, maar ook om een verschil in plaats: een krant met verschillende plaatselijke edities. Ook wordt editie gebruikt voor een luxere uitvoering of voor een volgende ‘aflevering’ van een periodiek evenement. Dus een nieuwe editie is interessanter dan een volgende druk, en bij een nieuwe oplage is er gewoon bijgedrukt.

Het woord druk kent ook nog andere betekenissen, zoals zo mooi blijkt uit een puntdicht van Constantijn Huygens, een van de vijf grote dichters uit de zeventiende eeuw (naast Vondel, Hooft, Bredero en Cats):

Mijn drukker leeft in droeve druk;

Want ‘t drukken drukt hem weinig druk:

‘t Waar geen bedrukte drukker,

Viel ‘t drukken maar wat drukker.

De woorden overlappen in betekenis, maar er is soms een subtiel verschil.

duidelijk       

goed te begrijpen, goed waar te nemen

• Zijn betoog was duidelijk: zo snel mogelijk starten met de renovatie van de wijk.
• Je mompelt zo, kun je wat duidelijker spreken?
• De besmettingscijfers laten een duidelijke daling zien.

helder            

goed te volgen, goed waar te nemen, licht doorlatend (ook: zuiver)

• Zijn betoog was helder: geen lange uitweidingen en aan het slot nog een paar treffende voorbeelden.
• De lucht is strakblauw. Zo helder is het in dagen niet geweest.
• Oma zong nog met heldere stem kinderliedjes.

Het woord duidelijk houdt verband met het werkwoord duiden, dus ‘betekenis verlenen’.

Het woordje helder staat tegenover ‘troebel’ (geen of weinig licht doorlatend) of tegenover ‘dof’ (geen of weinig licht weerkaatsend).

De woorden worden door elkaar gebruikt in de betekenis ‘goed te begrijpen’ of ‘goed te volgen’. Maar juist het verschil tussen ‘begrijpen’ en ‘volgen’ laat soms een subtiel verschil zien. Bij duidelijk gaat het dan eerder om de inhoud van de boodschap; bij helder gaat het dan eerder om de ‘lijn’ in het verhaal. (Denk aan de zichtlijn bij helder water.) Dus bij een betoog zou je eerder spreken over een duidelijke inhoud en een heldere opbouw. Welk woord kiest u in de volgende zinnen?

1. Als de tekst … is, kun je gemakkelijk een samenvatting maken.
2. Als de tekst … is, kun je snel iets terugvinden.

In 1 zou dan duidelijk de voorkeur verdienen, en in 2 helder. Gelukkig zijn er ook heldere, nee duidelijk gevallen van gebruiksverschil. We zeggen niet dat het duidelijk weer is. (Het gaat om de zichtlijnen). Maar een heldere daling van besmettingscijfers klinkt weer vreemd, terwijl het hier toch ook om een lijn gaat. Wat zou het aardig zijn als we gevoeliger worden voor het onderscheid ‘goed te begrijpen’ (de inhoud) en ‘goed te volgen (de lijn). Dan wordt het onderscheid tussen deze twee woorden vanzelf helder, nee: duidelijk.

De woorden worden door elkaar gebruikt. Maar er is een betekenisverschil in opmars.

duikboot         

boot die onder water kan varen, boot om mee te duiken

• Voor de Belgische kust is een duikboot gevonden uit de Eerste Wereldoorlog.
• Chinese duikboot doet onderzoek op bijna 11 km diepte.

onderzeeboot     

boot die onder water kan varen, onderwatervaartuig van de marine

• De Nederlandse marine heeft te weinig geld om de vier onderzeeboten uit de Walrus-klasse te vervangen.

Twee woorden met dezelfde betekenis ‘boot die onder water kan varen’. Dat roept om een onderscheid. Het woord onderzeeboot is, zo wordt wel gesuggereerd, een germanisme dat we echt niet nodig hebben. De Duitsers hebben ‘Unterseeboot’ of ‘U-boot’. Wij hebben duikboot. Toch komt onderzeeboot heel vaak voor. Is er dan toch geen verschil? Ja, zo wordt gezegd, een duikboot is beter toegerust om ook boven water te varen en duikt alleen onder water als het nodig is. Bij een onderzeeboot is dat precies andersom. Het verschil zou ook te zien zijn aan de stroomlijning van de boten. 

Mogelijke betekenisverwarring kan ook verhelderd worden met een ander onderscheid dat steeds vaker wordt gehanteerd. Een duikboot is een onderwatervaartuig gericht op onderzoek van de diepzee. Een onderzeeboot is een onderwatervaartuig van de marine.

En hoe zit het dan met een mogelijk verschil tussen onderzeeboot en onderzeeër? We hebben de toevoeging ‘boot’ niet nodig, omdat het wel duidelijk is dat het hier om een boot gaat. Misschien ook wel daarom komt onderzeeër veel vaker voor dan onderzeeboot. En zeker als er nog een toevoeging bij komt, zoals in nucleaire onderzeeër. Wel wordt onderzeeboot eerder gebruikt door professionals. 

De oplettende lezer zal hebben opgemerkt dat in deze uitleg steeds het woord ‘boot’ is gebruikt, en niet het woord ‘schip’. Het verwarpaar ‘boot-schip’ wacht nog op behandeling. Ook moeten dan andere woorden zoals ‘vaartuig’ en ‘jacht’ worden meegenomen in de betekenisverkenning.

Er is een betekenisverschil.

dun

van geringe omvang of dikte
De huidige fotomodellen zijn echt te dun. Dat grenst vaak aan anorexia.

smal

van geringe breedte; de ‘doorgang’
Het was een smalle weg, we konden niet naast elkaar fietsen.

Een bureaublad kan zowel dun als smal zijn: de dunheid slaat dan op de geringe dikte van het blad, de smalheid op de geringe breedte. Je kunt ook zeggen Ze zag er smalletjes uit. Laten we het er maar op houden dat het dan om het gezicht gaat met zijn 'doorgangen.

De figuurlijke betekenis van tandem suggereert net iets meer dan duo.

duo                

twee personen die elkaar aanvullen, twee zaken die bij elkaar horen, ‘met een ander’ (in samenstelling)

• Zij vormen een heel goed duo bij het tennis dubbelspel.
• Wij geven vijf keer een duo kaarten weg aan degenen die het antwoord weten.
• Ik heb een duobaan met een collega die twee dagen werkt.

tandem          

fiets voor twee personen, duo met ‘synergie’ of verschil in verantwoordelijkheid

• Vrijwilligers gevraagd voor tandemfietstochten met blinden.
• Het tandem van directeur en intern begeleider kan een nieuwe samenwerking tot stand brengen.

Een duo is net iets meer dan een tweetal. Een tweetal ziet alleen op het aantal, bij een duo gaat het om bij elkaar horen of elkaar aanvullen. Een duo heeft betrekking op personen of zaken. Op een muziekavond kun je een pianoduo horen en daarna een duo voor gitaar en contrabas. Toch biedt de muziek ook een uitzondering. Een stuk waarin twee stemmen de hoofdrol hebben, heet een duet.

Waarom hebben we in onze taal behoefte aan de figuurlijke betekenis van tandem naast duo? Een mogelijke verklaring is de te algemene betekenis van duo. En dan past het beeld van de tweepersoons fiets goed bij een duo dat op een bijzondere manier samenwerkt. Immers, op de tandem (fiets) kun je met zijn tweeën een hogere snelheid bereiken dan ieder apart, en heeft de voorste persoon duidelijk de leiding.

Bij een duo gaat het eerder om een gelijkwaardige verdeling van taken, bij een tandem eerder om samenwerking. Een tandem is een bijzonder koppel en wekt de suggestie dat één-plus-één meer is dan twee, of kan juist benadrukken dat de taken niet gelijk verdeeld zijn.

En waarom spreken we dan toch van een cabaretduo en niet van een cabarettandem. Tja het cabaret kun je moeilijk zien als een taak. Trouwens, een duobaan zou je een tandembaan kunnen noemen, wanneer zo’n gezamenlijke baan extra resultaat oplevert. O ja, de tandem in de figuurlijke duo-plus-betekenis zie je ook vaak met het lidwoord het. Waarschijnlijk gebeurt dit onder invloed van ‘het duo’. Eens kijken of zo’n poging tot lidwoord-onderscheiding gaat lukken.

Er is een klein betekenisverschil, vooral door betekenisassociaties.

durf 

niet bang om risico te nemen; meer gericht op handelingen

Dit investeringsplan voor het vervallen winkelcentrum getuigt van durf en ambitie.

moed 

je niet laten weerhouden door angst; eerder een eigenschap

Pestgedrag aan de kaak stellen, daar is moed voor nodig.

Vaak wordt moed geassocieerd met een persoonlijke eigenschap of met een innerlijke gesteldheid. Daarom kan in de volgende zin moed niet vervangen worden door durf: Ik moet mij weer moed indrinken, want die is mij in de schoenen gezakt. Ook in de uitdrukking goede moed houden zien we het meer permanente karakter van moed.

Woorden die beide aspecten – de handeling en de eigenschap – in zich dragen zijn: dapper en onverschrokken. Een volkser woord voor durf is lef, zoals in lefgozer, een Bargoens woord dat eigenlijk ‘man met hart’ betekent. Maar nu betekent het zoiets als durfal. En dat verschilt weer subtiel van branie, zoals in branieschopper met de zo kranige (?) combinatie van bluf, brutaliteit, drukte en waaghalzerij.

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er is soms een heel klein verschil.

dusdanig       

in die mate (graad), op die manier (wijze)

Het parket vertoont dusdanige vochtplekken dat herstel alleen mogelijk is door planken te verwijderen.

zodanig         

op die manier (wijze), in die mate (graad)

De resultaten van dit onderzoek waren zodanig, dat verdere financiering werd ingetrokken.

Bij dusdanig is de graad vaak belangrijker dan de wijze, en bij zodanig is het andersom. Wanneer je alleen de graad wil aanduiden, is dermate een geschikter woord. Dit woord is al eerder behandeld in het Verwarwoordenboek. Daar heb ik overigens de graad-betekenis van dusdanig wat weggemoffeld. Bij nadere analyse lijkt er een driedeling, met dusdanig in de middenpositie. Vergelijk:

• Dit probleem is dermate complex dat een oplossing nog niet in zicht is.
• Dit probleem is dusdanig complex dat een oplossing nog niet in zicht is.
• Dit probleem is zodanig complex dat een oplossing nog niet in zicht is.

De verschillen blijven subtiel: dermate wijst op een sterke graad, dusdanig is iets zwakker, zodanig is nog iets zwakker en kan ook de wijze aangeven. Wat kies je in de volgende zinnen?

1. Eén persoon raakte …danig verwond dat deze naar het ziekenhuis moest worden vervoerd.
2. De signalen waren …danig dat de inspectie tot nader onderzoek besloot.

In 1 gaat de voorkeur uit naar dusdanig. Het gaat hier om de ernst van de verwondingen. In 2 liever zodanig. Hier had wel dusdanig kunnen staan als het woord ‘ernstig’ erbij had gestaan, waardoor de graad-betekenis vanzelf oplicht. Ook had er dan dermate kunnen staan bij ‘zeer ernstige signalen’.

Vreemd toevoegsel eigenlijk, dat danig. Hierin verschuilt zich het voltooid deelwoord van ‘doen’: gedaan. We zien dit werkwoord ook als tegenwoordig deelwoord terug in ‘dusdoende’. Omdat danig in zodanig en dusdanig ook als apart woord werd opgevat, kreeg het zelf ook de betekenis van een hoge graad:  ‘zeer’, ‘erg’ of ‘hevig’:  Ik heb me danig in hem vergist.

Een beetje ouderwets zijn de woorden wel. In meer alledaags taalgebruik gebruiken we zo als bijwoord (Het probleem is zo complex…) of zulke als bijvoeglijk naamwoord. Maar het kan nog klassieker. In mijn taalantiquariaat vond ik nog in dier voege!

Daarbij dient de rechter doel en strekking van de veroordeling tot richtsnoer te nemen in dier voege dat de veroordeling niet verder strekt dan tot het bereiken van het daarmee beoogde doel.

Zo mooi! In dier voege waar we nu de alledaagse woordjes en wel zo(danig) zouden schrijven. Maar de prijs op gebruik ervan is hoog. Die prijs is zodanig, nee dusdanig, nee zelfs dermate hoog, dat ik de woorden in dier voege afraad te gebruiken voor een breed publiek. De prijs is namelijk: onbegrip. Toch kan misschien deze woordcombinatie nog wel een nieuw leven krijgen als stoplap in yuppentaal: in dier voege!

De woorden verschillen in betekenis, en duur is veel ruimer in betekenis.

duur       

hoog van prijs

• In dit interieur is nergens op bezuinigd. Kijk eens naar die dure eetstoelen.
• Goedkoop is duurkoop.
• Nee, ‘duur kosten’ is een contaminatie: iets ís duur of kóst veel.

kostbaar     

heel waardevol

• We betalen heel weinig voor water als je bedenkt hoe kostbaar en schaars het eigenlijk is.
• Denk maar niet dat ik mijn kostbare tijd ga verdoen met naar jouw gewauwel te luisteren.

Soms wordt voor ‘kostbaar’ ook ‘kostelijk’ gebruikt, maar dat betekent toch echt iets anders: namelijk ‘heel leuk’ of ‘heel goed’, zoals in je kostelijk amuseren. Het tegenovergestelde van duur is ‘goedkoop’, en het tegenovergestelde van kostbaar is ‘van weinig waarde’. Het woord duur heeft vaak een negatieve bijklank. Het woord kostbaar roept nog andere betekenisaspecten op, zoals ‘betekenisvol’ en ‘om zuinig op te zijn’ of ‘om goed te bewaren’.

Toch is het is niet verwonderlijk dat de woorden door elkaar worden gebruikt. Als je iets koopt voor een hoge prijs (duur) is het vaak ook heel waardevol (kostbaar). Daarom kun je spreken over een duur horloge en over een kostbaar horloge. Maar als je recht wilt doen aan het verschil in betekenis dan maak je wel onderscheid tussen bijvoorbeeld een duur pand (dat heeft veel geld gekost) en een kostbaar pand (dat heeft grote architectonische waarde). Iets dat kostbaar is, hoef niet per se duur te zijn. Beide woorden in één zin? Dit metalen ringetje heeft mijn oma nog gedragen, het is niet duur maar wel kostbaar.

Het woord duur kent nog andere betekenissen, en dat dan nog buiten de duur in tijdsduur.

1. Fast fashion wordt duur betaald door jonge vrouwen en kinderen in ontwikkelingslanden.

2. Dat zal je duur komen te staan!

3. Goede raad is duur.

4. Het is mijn dure plicht als politicus om ons eigen welvaartsniveau te beschermen.

5. Ach al die mensen die vaktermen gebruiken, dat is vaak een beetje duur doen.

In 1. betekent duur ‘met een te hoge inzet’. En dat kan zelfs de levens van arbeiders betekenen, zoals ook in de uitdrukking De vis wordt duur betaald. In 2. betekent duur ‘met veel gevolgen’. In 3. betekent duur ‘moeilijk te verkrijgen’. In 4. roept duur ‘extra betrokkenheid’ op, zoals ook in een dure eed. En in 5. betekent duur ‘niet geslaagd indruk willen maken’. En nu maar hopen dat dit kleurrijke palet aan betekenisnuanceringen er wél in slaagt om indruk te maken.

Er is een duidelijk verschil in betekenis.

dystopie        

een verre van ideale samenleving, antiutopie

In de roman ‘Brave New World’ van Aldous Huxley eindigt een parodie op utopische fictie in een dystopie, een barre samenleving in het jaar 2540.

utopie            

een ideale samenleving

Het woord ‘utopie’ komt van Utopia, een roman uit 1516 waarin de Engelse humanist Thomas More uit onvrede over zijn eigen land een ideale niet-bestaande eilandstaat beschrijft.

In beide woorden zit het Griekse ‘topos’ voor ‘plaats’, zoals in ‘topografie’ in de aardrijkskundeles. Met het voorvoegsel ‘u’ kan het Griekse ‘niet’ (‘ou’) bedoeld zijn. We krijgen dan zoiets als Nergensland of een heilsstaat. Maar het wordt ook in verband gebracht met het Griekse ‘eu’ voor ‘goed’ zoals in ‘euthanasie’ (letterlijk ‘goede dood’). We krijgen dan zoiets als Luilekkerland. En het voorvoegsel ‘dys’ betekent ‘slecht’, zoals in ‘dyslexie’: ‘slecht kunnen lezen’.

De hier gegeven voorbeelden zijn nogal literair. En dat is ook logisch want de begrippen worden vooral gebruikt in de wetenschap die zich met fictie bezighoudt. Voorbeelden in alledaags taalgebruik?

Het is een utopie om te denken dat je altijd aardig kunt zijn.

De foto laat zien dat u een lichte dystopie hebt.

In het eerste voorbeeld is de betekenis van de ‘ideale samenleving’ veralgemeniseerd tot ‘hersenschim’ of ‘droombeeld’. Maar het tweede voorbeeld heeft niets te maken met ‘antiutopie’. Medici gebruiken dit woord voor een afwijkende ligging van de organen.