Er is een overlap in betekenis, maar er is ook een klein verschil.

eten               

wat een organisme als voedsel tot zich neemt

Gauw, aan tafel, het eten wordt koud!

voedsel          

wat een organisme nodig heeft om in leven te blijven en te groeien

Mag je een oude oliebol ophangen als voedsel voor de vogels?

Het verschil tussen eten en voedsel is het verschillen tussen eten, ‘voedsel tot je nemen’, en voeden, ‘van voedsel voorzien’. Beide woorden in één zin? Als je net bevallen bent, moet je een goede eetster zijn om een goede voedster te zijn. Het verschil tussen ‘wat het lichaam binnenkomt’ (eten) en ‘wat het lichaam van energie voorziet’ (voedsel) wordt ook duidelijk aan de volgende samenstellingen waarin eten en voedsel zijn verwisseld:

etensopname              voedselbord
etenspakket                voedsellucht
etensveiligheid           voedselresten

Onze taal kent nog een subtieler verschil, dat tussen voedsel (‘wat je inneemt’) en voeding 

(‘wat je opneemt’). Dit woordpaar is al eerder behandeld. Zie het Verwarwoordenboek over bijvoorbeeld het verschil tussen voedselcentrum en voedingscentrum. Ook bestaat er nog een ander woord voor voedsel, namelijk spijs, een ouderwets woord voor (klaargemaakt) voedsel of eetwaar, zoals in: spijzen en dranken. Het woord spijs leeft nog voort als ‘een smeuïg mengsel van gemalen amandelen en suiker’ in bijvoorbeeld krentenbrood. En nog is hiermee de rijkdom van onze taal voor ‘etenswaar’ niet uitputtend beschreven. We kennen ook nog voer als voedsel voor dieren, en ook voor psychologen. De laatste betekenis is aan onze taal geschonken door de romanschrijver Harry Mulisch die in zijn autobiografie Voer voor psychologen stof (voedsel) tot nadenken wilde geven aan een bepaalde, door hem niet zo bewonderde beroepsgroep.

Er is een betekenisverschil.

evengoed

even juist
Hij spreekt even goed als hij schrijft.

evengoed

ook, in dezelfde mate, met hetzelfde resultaat; met evenveel recht
Jij bent evengoed schuldig.
Zijn wij te duur? Je kunt evengoed zeggen dat anderen te goedkoop zijn.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is een betekenisverschil.

even veel

nogal wat
Is me dat even veel!

evenveel

hetzelfde aantal
Hij heeft evenveel als ik.

In een enkel geval betekenen twee woorden aaneen iets anders dan wanneer er een spatie tussen staat. Voor een lijst met woordparen waarbij een spatie betekenisverschil geeft, kijkt u bij achter elkaar / achterelkaar.

Er is geen betekenisverschil.

evenredig aan

in gelijk blijvende verhouding
Volgens de wet van Murphy is de schade aan een voorwerp altijd recht evenredig aan de waarde ervan.

evenredig met

in gelijk blijvende verhouding
De rolweerstand is omgekeerd evenredig met de banddruk.

Soms maakt onze taal het ons niet moeilijk. Dit is een mooi voorbeeld van vrije variatie. Er zijn wel taalgevoelige schrijvers die bij omgekeerd evenredig de voorkeur geven aan aan, maar er is zelfs geen begin van een verschil in betekenis, stijl of gebruik dat zo’n onderscheid zou rechtvaardigen. We zien hier dus dat het aantal voorzetsels niet evenredig is aan / met het aantal betekenissen.

Er is een klein betekenisverschil.

ex-

voormalig, soms met bijbetekenis 'vertrek na misstap of conflict'
Ex-burgemeester wint rechtszaak.

oud-

voormalig
De groep van oud-strijders wordt door sterfgevallen steeds kleiner.

Ex- en oud- kunnen door elkaar gebruikt worden. Het voorvoegsel ex- lijkt iets meer terrein te winnen: ex-leerling komt meer voor dan oud-leerling, waarschijnlijk omdat oud- ook de associatie oproept met 'op leeftijd'.

Aan het paar ex- en oud- kan men goed zien hoe taalgebruikers altijd geneigd zijn om synoniemen verder uit elkaar te duwen. Vroeger werd er nauwelijks verschil gemaakt, maar waren er wel vaste combinaties zoals oud-voorzitter. Het voorvoegsel ex- krijgt nu — misschien onder invloed van 'mijn ex' — ook een negatieve betekenis. Dat zien we ook in het spreekwoord geen feller anti dan een ex. Daarom denken velen bij een oud-politicus eerder aan iemand die met pensioen is, en bij een ex-politicus aan iemand die voortijdig moest opstappen.

Let dus op of u spreekt over uw oud-collega of uw ex-collega. Misschien zet het onderscheid niet door, maar hoe dan ook: ik zou als voormalig burgemeester liever oud-burgemeester zijn dan ex-burgemeester, en — na een scheiding — toch liever oud-echtgenoot dan het wel mooi gevonden exgenoot.

Er is een klein betekenisverschil.

excentriek

buiten het centrum, buiten het middelpunt; bijzonder, zonderling
Doordat dit museum nogal excentriek gelegen is, komen er niet veel bezoekers.
Traumatische jeugdervaringen hebben hem tot een excentrieke persoonlijkheid gemaakt.

excentrisch

buiten het centrum, buiten het middelpunt
Dit bestemmingsplan voorziet ook in ontsluiting van excentrisch gelegen locaties.

Het onderscheid -iek/-isch veroorzaakt ook bij sympathiek / sympathisch een betekenisverschil. Zo ook bij fysiek / fysisch en bij kritiek / kritisch. Maar er is geen verschil in betekenis tussen melancholiek en melancholisch en tussen komiek en komisch. Overigens kent niet elk stamwoord beide vormen; we kennen naast ludiek niet ludisch, en naast rustiek niet rustisch.

De woorden worden door elkaar gebruikt, maar er zijn wel betekenisverschillen.

excuus           

erkenning dat je iets fout hebt gedaan, met spijtbetuiging al dan niet geldige reden geven om iets wel of niet te doen

• Voor dit wangedrag moet je excuses aanbieden.
• Nu oma negentig is geworden, heeft niemand een excuus om weg te blijven.

sorry           

minder diepgaand excuus, verontschuldiging, aanloop naar iets dat voor de aangesprokene niet prettig is

• Sorry, ik ben even je naam kwijt.
• Je kunt je toch niet van ons slavernijverleden afmaken door ‘sorry’ te zeggen!
• Sorry, dat ik je even onderbreek.

Een excuus is een combinatie van schuld erkennen en spijt betuigen. En omdat je je schuld erkent, gaat het dus ook om aansprakelijkheid of verantwoordelijkheid. Vandaar dat in een juridische context minder snel excuses worden gemaakt. Vandaar ook dat discussies over excuses over het slavernijverleden vaak zo ongemakkelijk verlopen. Als je hiervoor excuses aanbiedt, neemt je dus schuld en verantwoordelijkheid op je voor iets wat je zelf niet gedaan hebt.

Vaak wordt excuus gelijkgesteld aan ‘verontschuldiging’. Maar dit woord betekent dat de persoon die zich verontschuldigt, zichzelf niet schuldig voelt omdat iets buiten zijn wil om gebeurt. Bij sorry gaat het om een excuus voor iets minder ernstigs, of een verontschuldiging waarbij het aspect ‘verantwoordelijkheid’ niet nadrukkelijk aanwezig is.

Excuses worden wel de ‘ducttape voor relaties’ genoemd. Maar in relaties en interacties zijn er ook tal van kleinere ‘ongemakkelijkheden’. Daarvoor zijn woordjes als sorry en pardon heel geschikt, met daarbij dan ook nog een afgezwakt excuus. En ook daarin is weer gradatie:

• Sorry, pardon, excuseer, excuus, neem me niet kwalijk, mag ik er even langs.

Er zijn taalgebruikers die vinden dat je excuses alleen maar kunt vragen, en niet kunt maken of aanbieden. Het zou er dan om gaan dat je vraagt dat jou de schuld niet wordt aangerekend. Maar wanneer je let op het betekenisaspect ‘spijtbetuiging’ is het beter om excuses te maken of aan te bieden.

Nog even het verschil proeven?

• Sorry dat ik zo laat ben. Files!
• Excuus dat ik zo laat ben. Files!

Met sorry geeft de spreker aan dat hij het minder erg vindt dan met excuus. Maar bij sorry, speelt ook mee dat de spreker vindt dat hij er niets aan kan doen, dus dat hem geen schuld treft. Het woord excuus past iets beter in de volgende zin: Excuus, ik had rekening moeten houden met mogelijke files.

En dan nog iets. Het woordje sorry kun je als aanloopwoordje gebruiken (de derde betekenis hierboven), als een excuusje bij voorbaat voor iets dat voor de aangesprokene onprettig is. Maar je kunt dit woordje samen met een ander woordje ook gebruiken om aan te geven dat je zelf iets heel onprettig vindt: Sorry hoor! En die betekenis deelt het dan met die andere aanloopwoordjes, als je die met nadruk uitspreekt en direct daarna een stilte laat vallen: Pardon!, enz. De spreker geeft hiermee uiting aan ongenoegen, verongelijktheid of boosheid. Zo wonderlijk werkt nu weer onze taal!

Er is een betekenisverschil.

exorbitant

buitensporig, te vergaand
Zou dat helpen, het zoveelste rapport tegen exorbitante zelfverrijking van bankiers?

exuberant

overdadig
De politie begon argwaan te koesteren vanwege de exuberante levensstijl van de verdachte.

Exorbitant is dus ook exuberant, maar roept ook het oordeel 'onaanvaardbaar' op.

Er is een betekenisverschil.

experimenteren met

proeven nemen (in het algemeen)
Wij zijn tegen genetische experimenten met planten.

experimenteren op

proeven nemen op dieren of mensen
Wij zijn helemaal tegen experimenten op dieren.